Leksykon zdrowia

patrz: 4-hydroksynonenal

też: 4-HNE, cytotoksyczny aldehyd,powstający wskutek peroksydacji wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, 4-HNE prowadzid do uszkodzenia białek, czynnik ryzyka choroby nowotworowej, Alzheimera oraz miażdżycy

5-metylotetrahydrofolian, aktywna postać kwasu foliowego, konieczna do przemiany homocysteiny w metioninę, uczestniczy w syntezie serotoniny (z tryptofanu)

sztuczny słodzik, E950, jednym z jego składników jest rakotwórczy chlorek metylenu

prosty keton, powstaje w wyniku spontanicznego rozkładu innego ciała ketonowego - acetylooctanu, nadmiar acetonu w moczu stwierdza się przy kwasicy ketonowej

wymiana atomu wodoru H w cząsteczce (np. DNA) przez grupę acetylową (sprzyja transkrypcji genów) przy udziale enzymów acetylotransferaz, czynnikiem acetylującym jest często kwas octowy, na drodze acetylacji powstają m.in. ketony (nie mylić z ciałami ketonowymi) jak też np. kwas acetylosalicylowy czy heroinę (z morfiny)

aktywny octan, wytwarzany w mitochondriach z pirogronianu oraz koenzymu A (CoA), przy udziale m. in. Dehydrogenazy pirogronianowej

zespół chorobowy, któemu towarzyszy niedobór kortykosteroidów (kortyzolu), wiele spośród objawów tej choroby przypomina objawy CFS (hipoglikemia, kwasica mleczanowa, osłabienie, obniżenie nastroju, osłabienie siły mięśni)

rodzaj puryn, jeden z substratów do syntezy DNA

patrz: ATP

hormon wydzielany przez tkankę tłuszczową, hamuje glukoneogenezę, hamuje syntezę trójglicerydów, zwiększa wrażliwość komórek na insulinę

komórki tkanki tłuszczowej, mające zdolność magazynowania tłuszczów w postaci trójglicerydów jako zapasowego materiału energetycznego, adipocyty białek tkanki tłuszczowej mogą wydzielać hormony oraz substancje pro-zapalne, są pozbawione mitochondriów, liczba adipocytów jest niezmienna przez całe życie, adipocyty mogą się powiększać lub zmniejszać

tzw.: asymetryczna dimetyloarginina, wydzielana w stanie hipoksji, hamuje syntezę eNO i jest jednym z czynników ryzyka miażdżycy

Advanced Glycation Endproducts (produkty zaawansowanej glikacji), szkodliwy produkt glikacji (zcukrzania) białek

jeden z enzymów cyklu Krebsa, występuje w macierzy mitochondrialnej, jego kofaktorem jest żelazo

substancja wydzielana zwłaszcza podczas ogrzewania tłuszczu powyżej jego punktu dymienia (masło, oliwa), niszczy DNA oraz białka odpowiedzialne za jego naprawę, potencjalnie rakotwórcza

patrz: acetylo - CoA

fale mózgowe o częstotliwości od 8-13Hz, fale relaksu i odpoczynku, wykorzystywane w technikach szybkiego uczenia się, wspomagają regenerację organizmu

reguluje siłę działania ligandu: dodatni (substancja nasilająca działanie agonisty / antagonisty receptora) lub ujemny (substancja osłabiająca działanie antagonisty lub agonisty receptora)

patrz: zwyrodnienie plamki żółtej

aktywna postać witaminy B3

kinaza aktywowana 5'AMP, enzym występujący np. w wątrobie i aktywowany w warunkach spadku ATP, AMPK pobudza oksydację kwasów tłuszczowych oraz ketogenezę, stymuluje wydzielanie insuliny

enzym odpowiedzialny za trawienie skrobii

proces tworzenia naczyń włosowatych, może mieć charakter fizjologiczny (gojenie ran) lub patologiczny (towarzyszy zmianom nowotworowym)

hormon regulujący gospodarkę sodowo - potasową w organizmie, jedna z jej izoform angiotensyna II ma silny wpływ na kurczenie naczyń krwionośnych - podnosi ciśnienie krwi oraz zwiększa częstotliwość pracy serca

Antygen (antibody generator) – substancja, która wywołuje w organizmie odpowiedź immunologiczą. Zostaje wykryta przy pomocy przeciwciał.

też: przeciwutleniacze, substancje, które mają zdolność neutralizowania tzw. wolnych rodników tlenowych, przykłady antyoksydantów: witamina C, izomery witaminy E, glutation, koenzym Q10, selen, liczne substancje fitochemiczne

programowana śmierć komórki, proces fizjologiczny prowadzący do usunięcia starych/zużytych komórek, komórki nowotworowe nie podlegają apoptozie, apoptozę nasilają: stany zapalne, promieniowanie jonizujące, cytokiny, rodniki, niektóre wirusy, wzrost stężenia jonów Ca+

sztuczny słodzik, E951, w organizmie rozkłada się m. in. Na kancerogenny formaldehyd

Przewlekła i nawracająca choroba skórna o podłożu zapalnym, której objawem jest uporczywy i mocno nasilony świąd, oraz charakterystyczne zmiany skórne. Bywa klasyfikowana jako choroba autoimmunologiczna

też: adenozynotrójfosforan, molekuła energii, produkt wielu przemian metabolicznych, np. glikolizy, fermentacji, beta - oksydacji kwasów tłuszczowych, jednak najważniejszym źródłem ATP w naszym organizmie jest mitochondrialna fosforylacja oksydacyjna

komórkowy proces fizjologiczny, nasilający się w stanie głodu lub stresu, w ramach którego komórki katabolizują własne obumarłe lub uszkodzone fragmenty, aktywność autofagocytozy hamuje kinaza mTOR

Autofagosom to kulista struktura otoczona podwójna błoną. Uczestniczy w makroautofagii, wewnątrzkomórkowym systemie degradacji zawartości cytoplazmatycznej (np. nieprawidłowych białek, nadmiernych lub uszkodzonych organelli, mikroorganizmów). Autofagosomy dostarczają do lizosomów składniki cytoplazmatyczne do usunięcia.

też: babka płesznik, (Plantago ovata), roślina o działaniu usprawniającym pracę jelit, wspomaga prawidłowe wypróżnianie

leki hamujące aktywację cAMP i obniżające przez to potencjał czynnościowy, przepisywane chorym na nadciśnienie, ponieważ beta - blokery hamują efekt spłukiwania bariery krew-mózg, prowadzą do nasilenia odkładania beta-amyloidu w mózgu, beta-blokery hamują mitochondrialną termogenezę, u kobiet mogą prowadzić do cukrzycy typu 2

fale mózgowe o częstotliwości od 14 do 30 Hz, fale codziennej aktywności

biologiczny rozkład kwasów tłuszczowych, uwolnionych z trójglicerydów, na drodze oksydacji, produktami beta-oksydacji są substraty dla łańcucha oddechowego oraz cyklu Krebsa

nie zawiera mitochondriów, odpowiada za magazynowanie tłuszczu, jest w stanie wydzielać hormony (leptyna) oraz substancje o właściwościach prozapalnych

też: CRP, białko stanu zapalnego, bierze udział w odpowiedzi immunologicznej organizmu, aktywuje monocyty i fagocyty, jego poziom wzrasta w stanach zapalnych oraz przy infekcjach, przy zawale serca i chorobach nowotworowych

substancje pochodzenia roślinnego, które nie ulegają rozłożeniu przez enzymy trawienne, lecz stanowią pożywkę dla bakterii, rodzaje błonnika rozpuszczalnego w wodzie: np. pektyny, glukany, fruktany, rodzaje błonnika nierozpuszczalnego w wodzie: celuloza, lignina

zawiera mitochondria, odpowiada za termogenezę, w dużych ilościach występuje u noworodków i niemowląt, zanika wraz z procesami starzenia się

ludzki gen kodujący białko BRCA1, które ma właściwości naprawcze wobec DNA, mutacja u kobiet zwiększa prawdopodobieństwo zachorowania na raka sutka oraz jajnika

patrz: zespół przewlekłego zmęczenia

reakcja chemiczna, której produktem jest tzw. chelat, substancja złożona z ligandu oraz kationu metalu (np. chelat magnezu - chlorofil, chelat żelaza - hemoglobina), zjawisko chelatacji jest wykorzystywane podczas oczyszczania organizmu z metali ciężkich

Chemokiny - cytokiny, które przyciągają białe krwinki do miejsc zakażenia. Zaangażowane w migrację leukocytów / białych krwinek (zwłaszcza fagocytów i limfocytów) z krwi do tkanek oraz aktywację leukocytów. Indukowane przez patogeny i prozapalne cytokiny, głównie TNF-alfa i IL-1. Pomagają w ruchu limfocytów przez narządy przy braku stanu zapalnego.

Cholina – inaczej witamina B4. Niezbędna do rozwoju i pracy układu nerwowego. Stanowi prekursor neuroprzekaźnika – acetylocholiny. Ma działanie ochronne na wątrobę oraz przyczynia się do utrzymania prawidłowego metabolizmu tłuszczów, a także homocysteiny.

marker nowotworowy: podwyższony poziom chromograniny A może wskazywać na nadmierną stymulację neuroendokrynną, neuroblastomę, raka trzustki, prostaty lub rakowiaka

też: ketony, produkt tzw. Ketogenezy, rozróżniamy trzy rodzaje ciał ketonowych: aceton, kwas acetylooctowy oraz beta - hydroksymaślan (stanowi nawet 80% wszystkich produkowanych przez człowieka kwasów ketonowych), alternatywne źródło energii dla mózgu, mięśni ( w tym mięśnia sercowego), nerek, mają kwaśne pH

cytostatyczny lek antynowotworowy, pochodna platyny, powoduje wyczerpanie zapasów karnityny

patrz: kinaza kreatynowa

patrz: katecholo-O-metylotransferaza

też: kwasu mlekowego cykl, szlak metaboliczny prowadzący do syntezy glukozy z mleczanu, proces ten zachodzi w wątrobie i nerkach, ma duże znaczenie w warunkach zwiększonego wysiłku fizycznego, wymaga dostarczenia ATP

patrz: cyklooksygenaza prostaglandynowa

patrz: białko c-reaktywne

aktywna postać witaminy B12 (kobalaminy) z podstawnikiem cyjankowym (cyjanokobalamina jest najpowszechniej przepisywaną formą suplementacji wit.B12, ponieważ jest najbardziej stabilna, lecz w organizmie ulega przetworzeniu na metylokobalaminę)

patrz: cykl Krebsa

miejsce: mitochondria, cykl przemian enzymatycznych pozwalających przekształcić pirogronian (z glikolizy) oraz acetyloCoA (z beta - oksydacji kwasów tłuszczowych) na GTP, będące substratem łańcucha oddechowego. Bez sprawnego przebiegu cyklu Krebsa uzyskanie większych ilości ATP w organizmie jest niemożliwe

patrz: cykl Krebsa

cykl przemian metabolicznych zachodzących w mitochondriach oraz cytoplazmie komórek wątroby, prowadzący do przetworzenia toksycznego amoniaku (dodatkowo potrzebne substraty to CO2 oraz asparaginian) w mniej toksyczny kwas moczowy. W cyklu mocznikowym biorą ponadto udział trzy aminokwasy: ornityna, cytrulina, arginina

patrz: cykl mocznikowy

sztuczny słodzik, E952, podnosi ciśnienie krwi, może wywoływać mutacje DNA, podejrzewany o właściwości kancerogenne

też: COX, wyróżniamy dwie izoformy: COX-1 (obecna stale w organizmie, utrzymuje w nim homeostazę, jej hamowanie wywołuje zaburzenia narządów układu pokarmowego), COX-2(wydzielana podczas stanu zapalnego w ramach odpowiedzi odpornościowej organizmu, substratem COX jest kwas arachidonowy, produktem: prostagladyny (PG), prostacykliny (PGI) i tromboksany (TXA)

enzym rozkładający leki z grupy beta-blokerów, działanie tego enzymu blokują leki typu SSRI

produkt pośredni rozkładu homocysteiny na cysteinę, podwyższony poziom we krwi sugeruje niedobór witaminy B6

białko uczestniczące w procesie fosforylacji oksydacyjnej, niezbędne do pozyskiwania dużych ilości ATP w organizmie

Są to białka wydzielane przez komórki układu odpornościowego, które działają jako przekaźniki i stymulują (a czasami hamują) wzrost, dojrzewanie i funkcjonowanie komórek układu odpornościowego. Cytokiny wchodzą w interakcje z układem hormonalnym.

są nimi np.:IL1β, IL6, TNFα, Ifƴ, aktywuje je czynnik transkrypcyjny NFkB,

rodzaj pirymidyn, jeden z substratów do syntezy DNA/RNA

aminokwas niebiałkowy, powstaje w mitochondrium, bierze udział w cyklu ornitynowym (mocznikowym), może być markerem poziomu NO, w sytuacji zaburzenia pracy jelit synteza cytruliny spada

też: HI1α, czynnik transkrypcyjny, aktywujący erytropoetyny, czynnik wzrostu śródbłonka naczyniowego - VEGF oraz transporter glukozy GLUT1. HIF1α blokuje przebieg cyklu Krebsa, fosforylacji oksydacyjnego oraz biogenezy mitochondriów=hamuje wytwarzanie energii

Czynnik martwicy nowotworów alfa (TNF-alfa). Zwiększa cząsteczki adhezyjne i chemokiny w śródbłonku naczynń. Aktywuje neutrofile i makrofagi, zwiększając ich działanie bakteriobójcze. Powoduje gorączkę. Stymuluje ekspresję czynnika tkankowego śródbłonka, silnego aktywatora krzepnięcia.

GTF (glucose tolerance factor), aktywna postać chromu, aktywuje insulinę, kofaktory GTF to niacyna (witamina B3) oraz niektóre aminokwasy

"też: nabłonkowy czynnik wzrostu, EGF, ang. epidermal growth factor, substancja inicjująca mitozę czyli podziały komórkowe oraz rozrost tkanki nabłonkowej, podwyższenie tego markera obserwuje się np. w nowotworze jelit, gardła, macicy, płuc, jednak EGF odgrywa w organizmie również pozytywną rolę: uczestniczy w procesach naprawczych śródbłonka"

patrz: czynnik wzrostu naskórka

patrz: śródbłonkowy czynnik wzrostu

kompleks trzech enzymów, przekształca pirogronian w acetylo-CoA

"katalizujące reakcje przenoszenia atomów wodoru z substratu na koenzymy lub inne akceptory, współdziałają z koenzymami nikotynamidoadeninowymi i flawinowymi. Do współdziałających z NAD należy np. dehydrogenaza mleczanowa, z NADP dehydrogenaza glukozo-6-fosforanu, zaś typowa dehydrogenaza flawinowa to np. dehydrogenaza bursztynianowa"

rodzaj cukru, otrzymywany na drodze hydrolizy skrobii, pozyskiwany m. in. Z ziemniaków, kukurydzy, ryżu, ma słodki smak i właściwości zagęszczające, stąd zastosowanie jako nietoksyczny klej czy subst. wypełniająca w tabletkach

fale mózgowe o częstotliwości od 0,5 do 3Hz, fale głębokiego snu, obecność poza tym stanem świadczy o uszkodzeniu mózgu, tzw. Fale zmęczenia, mogą sugerować depresję

Desaturacja to proces chemicznego przekształcania nasyconych pojedynczych wiązań chemicznych w wiązania wielokrotnie nienasycone. Zachodzi przy udziele enzymów - desaturaz i dotyczy kwasów tłuszczowych.

patrz: kwas dokozaheksaenowy

też: MDA, substancja cytotoksyczna powstająca w wyniku peroksydacji lipidów, utlenia glutation, cysteinę oraz białka grupy SH, hamuje działanie enzymów oraz białek błonowych, wysokie MDA świadczy o podwyższonej oksydacji nienasyconych kwasów tłuszczowych oraz o deficytach witaminy E, a także koenzymu Q10, silny spadek MDA często poprzedza pojawienie się nowotworów złośliwych, MDA tworzy z aminokwasami wiązania krzyżowe, co wywołuje u nas reakcje autoimmunologiczne. MDA wchodzi z nukleozydami w związki addytywne i powoduje uszkodzenia DNA, w badaniu krwi jest wskaźnikiem nasilenia peroksydacji lipidów

patrz: NADPH

enzym niezbędny do syntezy retionolu (witaminy A), z większości karotenoidów, jego kofaktorem jest cynk

substancje kancerogenne, pochodne chloru, wydzielane podczas spalania drewna (uwaga na grillowanie oraz opalanie drewnem przy wadliwej wentylacji)

lek stosowany przy leczeniu nowotworów, antybiotyk o działaniu cytostatycznym, hamuje aktywność SOD

inaczej: SOD, enzym komórkowy neutralizujący rodniki ponadtlenkowe, rozróżniamy trzy rodzaje SOD: SOD-1, SOD-2, SOD-3, jeden z najważniejszych elementów składowch potencjału antyoksydacyjnego człowieka, jego największe ilości znajdują się w wątrobie

wykonywanie mimowolnych, niekontrolowanych ruchów albo wyginanie różnych części ciała, najczęściej związane z chorobami neurologicznymi

wirus Epsteina - Barr

patrz: śródbłonkowy czynnik wzrostu

patrz: elektroencefalografia

też: EEG, badanie pozwalające na określenie aktywności oraz częstotliwości fal mózgowych, czyli cykli aktywności elektrycznej mózgu

toksyczne substancje wydzielane przez bakterie gram-ujemne, powodują m. in. Zaburzenia metabolizmu składników odżywczych oraz obniżenie fagocytozy, endotoksyny aktywują prozapalny enzym HO-1 (oksygenazę hemową -1)

NO endotelialne, fizjologicznie odpowiada za rozszerzanie naczyń krwionośnych oraz spadek ciśnienia krwi, chroni przed miażdżycą oraz nadciśnieniem

komórki nabłonka błony śluzowej jelita cienkiego i grubego, uczestniczą w procesie wchłaniania składników odżywczych z jelita do krwi oraz pełnią funkcje wydzielnicze (IgA), istotnym źródłem energii dla enterocytów jest kwas masłowy, który produkują z błonnika zasiedlające jelita bakterie probiotyczne

patrz: kwas eikozapentaenowy

nauka, badająca dziedziczne cechy wprowadzone do organizmu poprzez biochemiczne modyfikacje sekwencji DNA lub białek histonowych. Zmiany te warunkują zmienną ekspresję materiału genetycznego (aktywację jednych genów a wyciszenie innych). Poznanie mechanizmów z tym związanych może umożliwić skuteczne leczenie wielu chorób o podłożu genetycznym, w tym genetycznie uwarunkowanch chorób nowotworowych.

alkohol cukrowy, występuje naturalnie np. w gruszkach, truskawkach, czy algach morskich, na skalę przemysłową pozyskiwany w procesie fermentacji, (IG = 0 i niemal 0 kcal),

dinukleotyd flawinoadeninowy, biosynteza na bazie ryboflawiny oraz AMP, koenzym np. dla fosforylacji oksydacyjnej i beta-oksydacji kwasów tłuszczowych, FAD jest koniecznym kofaktorem dla dehydrogenazy pirogronianowej

zredukowana postać FAD, patrz: FAD

Fagocytoza to proces, w wyniku którego komórka żerna należąca do układu odpornościowego wychwytuje i pochłania np. drobnoustroje. Komórka fagocytująca, czyli fagocyt (komórka żerna), najczęściej przetrawia pochłonięty materiał. Jest to jeden z głównych mechanizmów obronnych przeciw infekcji.

rodzaj flawonoidów, do kwasów fenolowych zaliczamy: kwas elagowy (maliny, borówki, owoc granatu, truskawki, winogrona) i kwas ferulowy (ma działanie żółciopędne, szpinak, kapusta, ryż, pszenica, żyto)

tzw. oddychanie beztlenowe lub anareobowe, zachodzi w cytoplazmie - alternatywny lecz bardzo mało wydajny sposób przekształcenia pirogronianu w mleczan, nasilenie fermentacji prowadzi do wystąpienia kwasicy mleczanowej

leki - pochodne sulfonylomocznika, stosowane przy leczeniu zaburzeń metabolizmu tłuszczu (zmniejszają poziom lipidów we krwi), podobnie jak statyny, aktywują enzym kinaza pirogronianowa (PDK), fibraty hamują też działanie enzymu dehydrogenazy NADH, wprost proporcjonalnie do dawki hamują produkcję energii w mitochondriach, wydaje się, że bezpieczniejszym sposobem na walkę z hiperlipidemią jest redukcja węglowodanów, a w szczególności - fruktozy

też: FMS, postać wtórnej (nabytej mitochondriopatii), przejawiająca się głównie bólem oraz osłabieniem mięśni, wiele z objawów towarzyszących FMS jest identycznych z CFS (np.. Ogólne zmęczenie, zaburzenia snu, problemy z koncentracją, sztywność mięśni

witamina K1

związki roślinne o strukturze podobnej do cholesterolu zmniejszają wchłanianie cholesterolu w jelicie cienkim, wiążą też kwasy żółciowe, najważniejszym fitosterolem jest sitosterol, spożywcze źródła fitosteroli to np. owoce głogu, pestki dyni, pestki słonecznika, orzechy włoskie, oleje tłoczone na zimno, ciekawostka: fitosterole są najskuteczniejsze wtedy, gdy spożywamy je razem z cholesterolem

naturalna substancja roślinna, chroniąca nasiona, występuje w zbożach, warzywach strączkowych, kwas fitowy rozkłada obecny w nasionach enzym fitaza, który ulega aktywacji pod wpływem wody, kwas fitowy wiąże się trwale z minerałami (ma właściwości chelatujące), np. z żelazem, magnezem, wapniem i cynkiem, może powodować ich niedobór, fermentacja drożdżowa nie eliminuje kwasu fitowego, deaktywuje enzymy trypsynę, pepsynę i amylazę

należą do nich m. in. flawonole (np. kwercytyna), izoflawony (np. genisteina) czy katechiny (np. katechina, Galusan epigallokatechiny), pełnią funkcję barwników chroniących przed promieniowaniem UV, przeciwutleniaczy oraz naturalnych insektycydów oraz fungicydów.

nieopioidowy lek przeciwbólowy, stosowany w przypadku bólu narządów ruchu, antagonista NMDA zwiększa stężenie glutationu oraz hamuje uwalnianie nadtlenków, jak również NOo, w przypadku dużej wrażliwości na stres, której towarzyszą różne nadmierne reakcje, istnieje wskazanie do przyjmowania wieczorem przed snem 100 mg flupirtyny, jednak nie wolno stosować jej przez dłużej niż 2 tygodnie, ponieważ substancja ta wykazuje działanie toksyczne wobec wątroby

patrz: fibromialgia

jeden z fosfolipidów występujących w organizmie człowieka, jeden z podstawowych składników odżywczych dla mózgu, poprawia funkcjonowanie CUN, obniża poziom powysiłkowego kortyzolu

aktywna biologicznie postać witaminy B6

proces metaboliczny zachodzący w mitochondriach, pozwalający na pozyskanie znacznych ilości energii (w postaci molekuł ATP),

białko obecne w mitochondriach, pełniące decydującą rolę przy syntezie białek zawierających centrum siarkowe lub żelazowe, uczestniczy w metabolizmie żelaza, brak frataksyny powoduje wzrost stężenia żelaza w komórce i prowadzi do stresu oksydacyjnego

fruktoza ufosforylowana na dwóch pozycjach, allosteryczny aktywator enzymu kinazy pirogronianowej, ostatniego z enzymów biorących udział w glikolizie

składnik rozpuszczalników, WHO zakwalifikowała tę substancję jako możliwie kancerogenną

patrz: kwas gamma-aminomasłowy

cukier prosty, wchodzi w skład cukru mlecznego (laktozy), w produktach spożywczych występuje np. w soi i agarze, ważny składnik mleka matki, metabolizowana tak samo jak glukoza

sposób przygotowywania leków oraz substancji leczniczych z substancji czynnych oraz substancji pomocniczych, galenika może decydować o skuteczności leku, jego szybkości działania oraz ew. skutkach ubocznych

fale mózgowe o częstotliwości powyżej 30 do nawet 100 Hz, fale aktywności motorycznej,

mieszanka wielu peptydów, która spełnia funkcję hormonu, produkowana głównie w żołądku i dwunastnicy, a częściowo - również w mózgu, reguluje wydzielanie soku żołądkowego oraz perystaltykę przewodu pokarmowego

występuje np. w soi, rodzaj flawonoidów, należy do fitohormonów, ma działanie przeciwpasożytnicze, wydłuża życie pacjentów chorych na chorobę Sanfilippo, ma działanie cytotoksyczne zarówno na komórki zdrowe jak też rakowe, nadmiar genisteiny w diecie kobiet ciężarnych zwiększay ryzyko białaczki u dziecka

pośredni metabolit przemiany fruktozy w wątrobie, glicerolo - 3-fosforan może następnie zostać przetworzony na glicerol lub w przypadku zbyt niskiego poziomu ATP - przetworzony na acetylo-CoA. Fruktoza to rodzaj cukru, którego nadmiar bardzo łatwo może zmienić się w tłuszcz

proces metaboliczny zachodzący w cytozolu i prowadzący do rozłożenia cukru (glukozy, skrobi, glikogenu, fruktozy, etc.) na pirogronian oraz inne substancje wraz z pozyskaniem niewielkiej ilości energii w postaci molekuł ATP

"hormon, antagonista insuliny, reguluje poziom glukozy we krwi ""do góry"", stymuluje glukoneogenezę, stymuluje lipolizę oraz proteolizę, hamuje glikolizę"

też: kortykosteroidy, hormony steroidowe produkowane w korze nadnerczy, współregulujące metabolizm białek, węglowodanów oraz lipidów, najważniejszym z tych hormonów jest kortyzol, nadmiar kortyzolu prowadzi do tzw. Choroby Cushinga, natomiast niedobór - do zespołu Addisona, niedobór kortyzolu to również charakterystyczny objaw CFS

proces metaboliczny polegający na biosyntezie glukozy w warunkach zwiększonego zapotrzebowania na glukozę (np. intensywny wysiłek fizyczny, głód). Substraty reakcji: aminokwasy tzw. glukogenne, gliceryna, mleczan, niebezpośrednio: kwasy tłuszczowe o nieparzystej ilości atomów węgla w łańcuchu. Część glukoneogenezy ma miejsce w mitochondriach,

grupa glikoprotein obecnych w błonach komórkowych, odpowiadających za transport glukozy do wnętrza komórki. Różne rodzaje GLUT wykazują różny stopień wrażliwości na poziom glukozy we krwi. GLUT-5 preferuje fruktoze, GLUT-4 odpowiada za insulinozależny transport glukozy i ulega aktywacji m. in. dzięki wysiłkowi fizycznemu

aminokwas endogenny, amid kwasu glutaminowego, otrzymywany na drodze neutralizowania toksycznego amoniaku (amoniak+kwas glutaminowy=glutamina), w postaci glutaminy magazynowany jest w organizmie mocznik, uczestniczy w procesach syntezy puryn, pirymidyn oraz wielu aminokwasów, zapotrzebowanie na glutaminę wzrasta w warunkach stresu, glutamina stymuluje uzupełnianie glikogenu w mięśniach, jest składnikiem ważnego przeciwutleniacza - glutationu

uczestniczy w szlaku ornitynowym, otrzymywany na drodze reakcji: α-ketoglutaran → szczawiooctan + glutaminian, alanina + α-ketoglutaran → pirogronian + glutaminian, nie należy go mylić z glutaminianem sodu, dodatkiem do żywności:)

tripeptyd (cysteina+glicyna+kwas glutaminowy), naturalny przeciwutleniacz, chroni komórki (zwłaszcza wątroby) przed toksynami, np. uczestniczy w neutralizacji szkodliwych metabolitów rozkładu paracetamolu

też: GSH, jedyna postać glutationu, która może być wykorzystana przez enzymy mitochondrialne

zob.glutation zredukowany

zob. utlenione GSH

guanozynotrójfosforan, powstaje w cyklu Krebsa, służy jako przenośnik energii, w procesie fosforylacji oksydacyjnej jest substratem do produkcji ATP

rodzaj puryn, jeden z substratów do syntezy DNA

patrz: transkobalamina I

Przewlekłe zapalenie gruczołu tarczycy o podłożu autoimmunologicznym

hemoglobina glikowana, jeden z parametrów krwi, przydatny w diagnostyce cukrzycy oraz zaburzeń metabolizmu glukozy

"lipoproteina wysokiej gęstości, tzw. ""dobry"" cholesterol"

czerwony barwnik krwi, odpowiada za przenoszenie tlenu

patrz: nefronu pętla

patrz: czynnik indukowany hipoksją

niefizjologiczny stan w organizmie, w którym dochodzi do czasowego niedotlenienia tkanek, jedną z przyczyn niedoboru tlenu jest zaburzenie transportu tlenu przez krew (ucisk hamujący przepływ krwi, anemia, itp..)hipoksja aktywuje czynnik HIF1α oraz m. in. proces angiogenezy, wymusza przestawienie komórki z oddychania tlenowego na fermentację, hipoksja wprowadza organizm w stan stresu nitrozacyjnego

zasadowe białka (zawierające argininę lub lizynę), pełniące funkcje ochronne wobec DNA, niektóre z nich uczestniczą w naprawie DNA

kobalamina (witamina B12) połączona z białkiem transportującym - transkobalaminą II, aktywna biologicznie forma kobalaminy

też: HO2, rodnik wodoronadtlenkowy, utlenia dopaminę, noradrenalinę, adrenalinę, metale przejściowe, glutation, chinony, kwasy tłuszczowe i wywołuje łańcuchową reakcję peroksydacji lipidów

patrz: immunoglobulina A

patrz: immunoglobulina E

insulinlike growth factor 1, insulinopodobny czynnik wzrostu, produkowany w odpowiedzi na hormon wzrostu, działanie sygnałowe IGF-1 przypomina działanie insuliny, niski poziom IGF-1 wydaje się wydłużać średnią życia, poziom IGF-1 obniżają polifenole

patrz: immunoglobulina G

też: IgA, rodzaj przeciwciał, produkowane najliczniej, występują w osoczu krwi, ślinie, łzach, jelitach, drogach moczowych i drogach oddechowych, podstawowy element odpowiedzi odpornościowej organizmu

też: IgE, rodzaj przeciwciał, element systemu obrony organizmu przed pasożytami, indukuje wydzielanie histaminy przez bazofile, IgE odpowiadają za reakcje alergiczne, ilość IgE w organizmie nie jest stała i od ukończenia 20 roku życia maleje wraz z wiekiem, produkowane w limfocytach B, mają krótką długość życia - do pięciu dni, IgE może jako jedyne wiązać się z adipocytami i pobudzać je do wydzielania histaminy (wywoływanie stanó zapalnych), wzrost IgE w organizmie powodują alergeny, szczepionki, wirusy i pasożyty

też: IgG, rodzaj przeciwciał, biorący udział w tzw. wtórnej odpowiedzi odpornościowej, jako jedyne mogą przenikać przez ścianę łożyska

wskaźnik informujący o odpowiedzi glukozowej organizmu po spożyciu danego produktu/posiłku

wskaźnik określający odpowiedź insulinową organizmu po spożyciu danego produktu/posiłku

substancje chemiczne hamujące aktywność enzymatyczną. Działają one specyficznie na określony fragment cząsteczki enzymu lub tylko na niektóre enzymy. Pod względem charakteru działania rozróżniamy inhibitory odwracalne (np. działanie cyjanku na oksydazę cytochromową) i nieodwracalne (działanie cyjanku na oksydazę ksantynową)

też: PPI, leki hamujące wydzielanie kwasu żołądkowego, przepisywane w medycynie klasycznej np.. W przypadku owrzodzenia żołądka lub ochronnie w terapii np.. ASS,

NO odpornościowe, fizjologicznie wydzielane przez komórki układu odpornościowego, chroni nas przed bakteriami i wirusami, stymuluje reakcje zapalne

hormon trzustkowy, odpowiada za regulację takich procesów metabolicznych jak: lipoliza (hamowanie), glukoneogeneza (hamowanie), proliferacja komórek (nasilanie, stąd m. in. znaczenie kontrolowania poziomu insuliny w leczeniu nowotworów), wchłanianie tryptofanu przez komórki mózgowe(nasilanie), wchłanianie aminokwasówprzez mięśnie (nasilanie), synteza białek (nasilanie) obniża poziom cukru we krwi, antagonista glukagonu, kortyzolu, hormonu wzrostu,

niewrażliwość tkankowych receptorów insuliny na działanie tego hormonu, istotny czynnik ryzyka cukrzycy typu II,

rodzaj prebiotyku, polisacharyd z rodziny fruktanów, występuje w roślinach (np. Cykoria, karczoch, skorzonera, cebula i czosnek), bogatym źródłem inuliny jest też syrop z agawy, w organizmie ulega rozłożeniu do fruktozy, trawiona nie przez enzymy lecz bakterie jelita grubego, obniża poziom cholesterolu, ma działanie przeciwnowotworowe

1,25-dihydroksycholekalcyferol, aktywna biologicznie postać witaminy D3

też: czynnik rakotwórczy, substancja kancerogenna: czynniki przyczyniające się do rozwoju choroby nowotworowej, są to np. niektóre wirusy, niektóre substancje chemiczne, promieniowanie UV, promieniowanie jonizujące, alkohol, dym papierosowy, etc.

enzym przekształcający pirogronian w szczawiooctan i umożlwiający tym samym włączenie pirogronianu do cyklu Krebsa

dwufosfatydyloglicerol, jedyny rodzaj fosfolipidów, który jest syntetyzowany w mitochondriach, występuje w wewnętrznej błonie mitochondrialnej (rola uszczelniająca), uczestniczy w łańcuchu oddechowym (reguluje funkcjonowanie enzymu COX-oksydazy cytochromu c)

enzym z grupy oksydoreduktaz, który katalizuje proces rozkładu nadtlenku wodoru do wody i tlenu

też: COMT, enzym odpowiadający za rozkład hormonów stresu (adrenalina, noradrenalina), mutacje COMT (szacunkowo nawet 80% społeczeństwa) są przeciwwskazaniem dla intensywnego uprawiania sportu,

białko stanowiące element strukturalny np. włosów, paznokci, zrogowaciałego naskórka oraz powstaje głównie z aminokwasów cysteina tyrozyna, metionina

proces metaboliczny zachodzący w mitochondriach komórek wątroby, prowadzący do wytworzenia trzech kwasów ketonowych z trójglicerydów lub aminokwasów ketogennych, alternatywny mechanizm zapewniający energię narządom zdanym wyłącznie na glukozę (np. mózg, erytrocyty)

też: CK, enzym, w razie potrzeby CK generuje z kreatyny molekułę energii ATP. Podwyższona wartość CK sugeruje miopatię obwodową bądź miopatię mięśnia sercowego,

"ang. mammalian target of rapamycin, jej aktywność rośnie wraz z wiekiem, kinaza mTOR jest bardzo aktywna np.w cukrzycy, chorobie Alzheimera, kinaza ta hamuje autofagocytozę, aktywność kinazy mTOR obniża niskokaloryczna dieta lub lek rapamycyna, spadek poziomu kinazy mTOR uwrażliwia komórki nowotworowe na terapię cytostatyczną, wysoki poziom kinazy mTOR = większa ilość uszkodzonych komórek w organizmie

Klaster to grupa położonych blisko siebie genów, które kodują spokrewnione ze sobą białka.

witamina B12

aktywna postać kwasu pantotenowego czyli witaminy B5, niezbędny do wytworzenia w mitochondriach acetylo-CoA (aktywny octan), koenzym A JEST NIEZBĘDNYM czynnikiem pozwalającym na pozyskanie energiiw organizmie

związek chemiczny aktywnie uczestniczący w mitochondrialnym łańcuchu oddechowym (jako transporter elektronów i kofaktor przy produkcji energii - ATP), antyoksydant, ma również działanie przeciwzapalne

"związek chemiczny wprowadzający enzym w stan aktywny, takie jak jony metali czy pewne aniony

kompleks trzech enzymów, przekształca pirogronian w acetylo-CoA

też: waleriana, napar z tej rośliny ma działanie uspokajające i lekko nasenne, nie uzależna, dodany do kąpieli działa rozkurczowo (przydatny podczas leczenia kolki oraz skurczów jelitowych)

substancja odkładająca się głównie w mięśniach, niewielkie ilości znajdują się też w sercu, nerkach, wątrobie, jej elementem składowym jest kwas octowy, kreatynę aktywuje enzym kinaza kreatynowa, ok.50% biosyntezy z aminokwasów (glicyna+arginina), pozostała część - z pożywienia (mięso, ryby), kreatyna ma potencjalnie działanie antyoksydacyjne, może też chronić mitochondria mięśni przed uszkodzeniami

pochodna kreatyny (powstaje w wyniku nieenzymatycznego rozkładu kreatyny), która występuje zarówno we krwi jak i w moczu, a która ulega wydaleniu z organizmu wraz z moczem, podwyższony poziom kreatyniny sugeruje choroby nerek,

substancje egzogenne (obce) dla naszego organizmu, które w warunkach fizjologicznych w nim nie występują ani nie są przyjmowane wraz z pożywieniem, do ksenobiotyków zaliczamy leki, sztuczne substancje chemiczne oraz trucizny

naturalny cukier, tzw. Cukier brzozowy, alkohol cukrowy, w smaku bardzo zbliżony do cukru. Znajdziemy go w np. w kalafiorze, malinach, truskawkach czy korze brzozowej, o niskim IG - ok. 8-10

może powodować marskość wątroby, hamuje proliferację komórek, pochodną kumaryny jest lek warfaryna, w niewielkich ilościach kumarynę zawiera cynamon, daktyle oraz tzw. trawa żubrówka, przyprawa do popularnej w Polsce wódki

też: ALA, niezbędny nienasycony kwas tłuszczowy z rodziny kwasów omega - 3, główne źródło to olej lniany, zapotrzebowanie organizmu na niego jest niskie

też: DHA, jeden z nienasyconych kwasów tłuszczowych z rodziny omega-3, źródło: algi, tłuste ryby pełnomorskie, ale nasz organizm może syntetyzować go również sam (z ALA, jednak ALA wg najnowszych badań nie nadaje się jako substytut DHA!), zapotrzebowanie organizmu na DHA jest wysokie

też: EPA, jeden z nienasyconych kwasów tłuszczowych z rodziny omega-3, nasz organizm może syntetyzować z niego niewielkie ilości DHA, zapotrzebowanie organizmu jest wysokie

też:GABA, aminokwas, neuroprzekaźnik, funkcja: hamowanie sekrecji glukagonu, zmniejszanie pobudzenia, rozluźnianie mięśni, synteza w komórkach beta trzustki (tych samych, które produkują insulinę) z glutaminianu, synteza powiązana z cyklem Krebsa, GABA metabolizowane jest w mitochondriach w ramach tzw. procesu GABA shunt

niezbędny nienasycony kwas tłuszczowy z rodziny kwasów omega - 6, najbogatsze źródło to olej lniany i słonecznikowy oraz tłuszcze zwierzęce

kwas - alfa - liponowy, nasycony kwas tłuszczowy, kofaktor jednego z enzymów kompleksu dehydrogenazy pirogronianowej, kofaktor reakcji dekarboksylizacji kwasów ketonowych, przeciwutleniacz, ma zdolność regenerowania witaminy C oraz E, może chelatować metale

Kwas mlekowy powstaje w produktach spożywczych otrzymywanych przez fermentację mlekową. Kwas mlekowy racemiczny (racemat) wspomaga procesy regeneracji nabłonków przewodu pokarmowego, zapobiega niestrawności, wykazuje właściwości prebiotyczne i probiotyczne.

nadmierny spadek pH krwi, wywołany nadmiernym wzrostem stężenia produktów metabolizmu tłuszczów czyli ciał ketonowych (tzw. ketonów). Ciała ketonowe mają odczyn kwaśny i obniżają tym samym pH krwi, kwasica ketonowa może pojawić się jako skutek cukrzycy typu 2 lub diety ketogennej (ketodiety)

niefizjologiczny stan zaburzenia gospodarki kwasowo - zasadowej w organizmie, związany z nadmiernym obniżeniem pH krwi (potocznie mówimy, że krew staje się kwaśna), rodzaje to np. kwasica ketonowa, kwasica alkoholowa, kwasica mleczanowa

stan nadmiernego nagromadzenia mleczanów w organizmie (tzw. Zakwaszenie mięśni), kwasica mleczanowa blokuje działanie wielu enzymów, może być spowodowana np. niewydolnością cyklu Krebsa, niewydolnością kompleksu dehydrogenazy pirogronianowej, zatorem pirogronianowym

patrz: Corich cykl

tzw. łańcuch transportu elektronów, mitochondrialny kompleks pięciu enzymów przekształcających otrzymane w cyklu Krebsa NADH i FADH2 na cząsteczki energii ATP

"lipoproteina niskiej gęstości, tzw. ""zły"" cholesterol"

białka, które wiążą węglowodany, naturalne substrancje roślinne, mające chronić je przed szkodnikami, rodzajem lektyn jest gluten. Lektyny występują w dużych ilościach w zbożach (zarówno gluetnowych jak też bezglutenowych) i mogą wywoływać reakcje odpornościowe. Lektyny niszczą komórki nabłonka jelitowego

"hormon ""sytości"" wydzielany przez adipocyty białej tkanki tłuszczowej, hamuje sekrecję neuropeptydu Y, odpowiedzialnego za pobudzanie apetytu"

niewrażliwość receptorów leptyny w komórkach mózgowych na leptynę

też: podstawnik, w sensie biochemiczno-medycznym: substancja, która łączy się z receptorem modyfikując jego działanie (agonista - aktywuje, antagonista - hamuje/blokuje, modulator allosteryczny - nasila działanie agonisty lub antagonisty)

jeden z rodzajó polifenoli, mają właściwości estrogenne oraz antyoksydacyjne, występują np. w siemieniu lnianym, nasionach sezamu, walerianie

przeciwutleniacz z rodziny karotenoidów, nie ulega przekształceniu w retinol, zapobiega tworzeniu skrzepów oraz ma działanie antynowotworowe, jego bogatym źródłem są pomidory (zwłaszcza poddane obróbce termicznej), czerwone grejpfruty, arbuz, rozpuszczalny w tłuszczach

komórki układu odpornościowego należące do białych krwinek - leukocytów. Uczestniczą w odpowiedzi odpornościowej swoistej.

substancja zawarta w owocach cytrusowych oraz ich pestkach, ma działanie przeciwgrzybicze, neuroochronne

rodzaj pestycydów, hamuje aktywność SOD

rodzaj pestycydów, hamuje aktywność SOD

enzym odpowiedzialny za rozkład estrów oraz alkoholi, wyróżniamy np. lipazę żołądkową, trzustkową, jelitową, wątrobową

rozkład trójglicerydów na kwasy tłuszczowe oraz glicerol

organellum komórkowe o kwaśnym pH (=5), odpowiadające za rozkład białek, tłuszczów, węglowodanów, kwasów nukleinowych, to tutaj przebiega proces autofagii i endocytozy (oczyszczanie komórek z uszkodzonych,martwych lub niepotrzebnych części)

też: MDA, patrz: dialdehyd malonowy

rodzaj dekstryny, mieszanka oligo- i polisacharydów, ma lekko słodki smak i wchłania się równie szybko jak glukoza, w przemyśle spożywczym służy jako emulgator i stabilizator

patrz: masłowy, kwas

też: maślan, najprostszy kwas tłuszczowy, obecny np.w maśle, ma korzystny wpływ na pH jelit oraz wspomaga ruchy jelitowe, w naturalny sposób powstaje jako produkt uboczny metabolizmu bakterii probiotycznych

patrz: zespół wrażliwości na wielorakie substancje chemiczne

patrz: dialdehyd malonowy

glikoproteina P, tzw. białko odporności wielolekowej, obecna w komórkach bariery krew - mózg, chroni komórki mózgowe przed szkodliwym działaniem ksenobiotyków oraz szkodliwych metabolitów, aktywność wymaga obecności ATP

zajmuje się diagnozowaniem oraz leczeniem pierwotnych/wtórnych uszkodzeń lub dysfunkcji mitochondriów czyli mitochondriopatii, to medycyna, która spogląda na pacjenta w sposób holistyczny oraz jest skuteczna przy terapii wielu chorób, w szczególności przewlekłych oraz wielonarządowych, ponieważ schorzenia te wiążą się z zaburzeniami funkcjonowania organelli komórkowych pozyskujących w organizmie energię.

zapewnia biodostępność witamin (zwł. Wit. B12 oraz kwasu foliowego) w organizmie, szacunkowo: 40-50% populacji cierpi z powodu zaburzeń metylacji, dla nich wskazana jest suplementacja metylowanymi (aktywnymi) składnikami odżywczymi, czyli metylokobalaminą oraz 5-MTHF, metylacja DNA hamuje transkrypcję genów

aktywna biologicznie postać witaminy B12 (kobalaminy) z podstawioną grupą metylową, w tej formie może zostać bezpośrednio wykorzystana przez organizm

organelle komórkowe komórek, odpowiadające za szereg procesów w organizmie, m. in.: pozyskiwanie energii (beta - oksydacja, cykl Krebsa, fosforylacja oksydacyjna, łańcuch oddechowy, ketogeneza), oczyszczanie i odtruwanie organizmu (np. rozkład aminokwasów, rozkład amoniaku-częściowo), synteza materiału budulcowego (kardiolipiny) i wiele innych, mitochondria posiadają własne mtDNA oraz mtRNA, sprawnie działające mitochondria TO PODSTAWA DOBREGO ZDROWIA ORAZ DOBREGO SAMOPOCZUCIA

szczególna postać autofagocytozy: proces, w którym stare, uszkodzone mitochondria ulegają rozłożeniu, natężenie mitofagii spada wraz z wiekiem, a nasila je - niskokaloryczna dieta oraz umiarkoway wysiłek fizyczny

też: kwas mlekowy, produkt fermentacji mlekowej, zachodzącej w cytozolu komórki (rozkład pirogronianu bez udziału tlenu przy udziale enzymu dehydrogenaza mleczanowa) uwaga: komórka przestawia się na fermentację w warunkach niedoboru NAD+ jako kofaktora reakcji oksydacji, z mleczanu możemy ponownie uzyskać pirogronian oraz glukozę (proces glukoneogenezy), synteza mleczanu rośnie wraz z niedotlenieniem organizmu, podczas choroby nowotworowej, w stanach hipoksji oraz przy zaburzeniach ze strony kompleksu dehydrogenazy pirogronianowej

matrycowy (informacyjny) kwas rybonukleinowy

gronkowiec złocisty odporny na metycyklinę

DNA mitochondrialne składa się z kolistej cząsteczki DNA, koduje 13 białek łańcucha oddechowego oraz 24 rodzaje RNA, mutacje mtDNA to jedna z przyczyn pierwotnej/wtórnej mitochondripatii, mtDNA podlega dziedziczeniu ze strony matki

gen kodujący enzym reduktaza metylenotetrahydrofolianu, enzym ten pozwala na otrzymanie 5-MTHF (5-metylotetrahydrofolian, aktywna postać kwasu foliowego) niezbędnego do rozkładu homocysteiny do metioniny, przy mutacji tego genu organizm człowieka nie jest w stanie wykorzystywać kwasu foliowego oraz rozkładać homocysteiny

NO mitochondrialne, reguluje takie procesy komórkowe jak proliferacja, apoptoza czy autofagocytoza komórek

mitochondrialny kwas rybonukleinowy

dinukleotyd nikotynoamidoadeninowy, bierze udział w procesach oddychania komórkowego (np. glikolizie), jego utleniona postać (NAD+ jest kofaktorem dla oksydaz), zaś postać zredukowana to koenzym dla I enzymu łańcucha oddechowego, w organizmie człowieka syntetyzowany głównie w wątrobie z witaminy B3 lub na drodze rozkładu aminokwasu tryptofanu

utleniona postać NAD, patrz: NAD

zredukowana postać, bogata w energię postać NAD, patrz: NAD

też: dinukleotyd nikotynoamidoadeninowy, tzw. Siła redukcyjna, akceptor elektronów oraz protonów w oddychaniu komórkowym, koenzym dla enzymów: oksydoreduktaz

też: H2O2, jeden z rodników tlenowych, za neutralizację H2O2 w naszym organizmie odpowiadają m. in. następujące enzymy mitochondrialne: peroksydaza glutationowa, katalaza, peroksydaza cytochromu c,

ONOO-, najbardziej agresywny rodnik azotowy, powoduje peroksydację lipidów, niszczy barierę krew - mózg, aktywuje i nasila kaskadę stanu zapalnego, prowadzi do wystąpienia stresu nitrozacyjnego

też: pętla Henlego, część kanalika nerkowego odpowiadająca za zagęszczanie moczu oraz wchłanianie znacznej części jonów potasowych, sodowych i wapniowych.

czynnik transkrypcyjny, aktywujący cytokiny stanu zapalnego i inicjujący stan zapalny w organizmie

witamina B3

też: NLPZ, grupa leków przeciwzapalnych, przeciwbólowych i przeciwgorączkowych, których działanie polega na hamowaniu enzymu cyklooksygenaza prostaglandynowa (COX, jednej z jego izoform lub obu) NLPZ to np. aspiryna (kwas acetylosalicylowy), diklofenak, ibuprofen, meloksykam

też: NNKT, egzogenne kwasy tłuszczowe, których nasz organizm nie jest w stanie syntetyzować samodzielnie, np.. Kwas linolowy oraz kwas alfa - linolenowy i których musimy dostarczać sobie wraz z pożywieniem. Na bazie tych kwasów możemy następnie syntetyzować inne (endogenne) kwasy tłuszczowe, NNKT są bardzo wrażliwe na oksydację oraz peroksydację, stanowią element strukturalny błony mitochondrialnej,

patrz: niesteroidowe leki przeciwzapalne

metylowa pochodna kwasu asparaginowego, aktywuje neuronalne receptory kanałów przepuszczających wapń, sód i potas, receptor NMDA jest aktywowany przy udziale glutaminianu, receptor NMDA deaktywują jony magnezu, antagonisty receptora NMDA blokują aktywację tego receptora

NO neuronalne, fizjologicznie obecne w obrębie neuronów, gdzie pełni rolę neuroprzekaźnika

też: oksydaza cytochromowa, kompleks IV łańcucha oddechowego, przenosi jony H+ z cytochromów c na tlen, tworząc wodę, wrażliwa na siarkowodór, tlenek węgla, cyjanek

enzymy katalizujące procesy utleniania lub redukcji substratu.

też: HO-1, enzym aktywowany przez oksydanty, endotoksyny, stany zapalme, cytokiny prozapalne, hipoksję lub metale ciężkie, prowadzi do zredukowania wolnego hemu we krwi a tym samym osłabienia stresu oksydacyjnego i odpowiedzi zapalnej, wykazuje ochronne działanie wobec komórek

patrz: pojemność antyoksydacyjna organizmu

niezbędny kofaktor do metabolizowania kwasu foliowego i witaminy B12 oraz do syntezy DNA/RNA z pirymidyn, spożywcze źródła to m. in. serwatka, mleko acidofilne i warzywa korzeniowe

Układ podwzgórze-przysadka-nadnercza umożliwia adaptację organizmu do warunków stresowych. Oś HPA kontroluje wydzielanie glikokortykosteroidów z kory nadnerczy do krwi. Zaburzenia osi HPA występują w wielu chorobach m.in. depresji, pourazowych zaburzeniach stresowych (PTSD). Aktywność układu podwzgórze-przysadka-nadnercza jest regulowana przez liczne układy neuroprzekaźnikowe, m.in. glutaminianergiczny, GABA-ergiczny, serotoninergiczny oraz neurosteroidy.

roślina lecznicza bogata w sylimarynę, patrz: sylimaryna

Parestezja – nieprzyjemne wrażenia zmysłowe (drętwienie, mrowienie, silne uczucie gorąca lub zimna) towarzyszące często uszkodzeniom nerwów.

rodzaj błonnika rozpuszczalnego w wodzie, należy do grupy polisacharydów,prebiotyk, bogatym źródłem pektyn są jabłka, owoce cytrusowe (zwłaszcza biała część pod skórką!), morele, marchew

enzym żołądkowy (występuje w soku żołądkowym) odpowiedzialny za trawienie białek

powstaja przez połączenie dwóch lub więcej cząsteczek aminokwasów. Oligopeptydy = <10 aminokwasów, polipeptydy = <90 - 100 aminokwasów, białka> 90 - 100 aminokwasów

enzymy katalizujące reakcje rozkładu nadtlenku wodoru

pozytonowa emisyjna tomografia komputerowa, nowoczesna metoda badań diagnostycznych

też: kava-kava, roślina uprawiana na wyspach Pacyfiku, z której napar o lekko gorzkim smaku ma działanie relaksujące, uspakajające, rozluźniające mięśnie i zmniejszające agresję, dotychczas nie stwierdzono, aby powodowała uzależnienie, w Polsce nielegalna, w Niemczech od 2014 roku dopuszczona do obrotu, może wywoływać swędzenie/mrowienie okolic intymnych

aktywna postać witaminy B1

produkt zachodzącej w cytozolu reakcji glikolizy, powstaje z glukozy, po przekształceniu w Acetylo-CoA (dehydrogenaza pirogronianowa) lub w szczawiooctan (karboksylaza pirogronianowa), zostaje włączony jako substrat do cyklu Krebsa, w warunkach beztlenowych pirogronian ulega zmetabolizowaniu do mleczanu lub etanolu, w wyniku transaminacji z pirogronianu otrzymujemy aminokwas - L-alaninę

witamina B6

związki biorące udział w syntezie DNA oraz RNA, do pirymidyn zaliczamy: cytozynę, tyminę i uracyl), przy czym do biosyntezy DNA/RNA z pirymidyn niezbędny jest kwas orotowy

tradcyjnie używana w łagodzeniu klimakterium oraz dolegliwości okołomiesiączkowych, nerwobóli, może być uprawiana w ogrodzie

przewlekła obturacyjna choroba płuc

patrz: ligand

tzw. ORAC, ang. Oxygen Radical Absorbance Capacity, zdolność organizmu do neutralizowania wolnych rodników tlenowych, można ją zwiększyć przy pomocy egzogennych substancji antyoksydaycjnych (tzw. Przeciwutleniaczy)

naturalne fitoskładniki odżywcze, czyli substancje pochodzenia roślinnego, o silnym działaniu antyoksydacyjnym i przeciwnowotworowym, wspomagają też pracę układu krążenia należą do nich: flawonoidy oraz lignany

cukry złożone, wyróżniamy

RRF (ragged red fasern), jeden z charakterystycznych objawów mikroskopowych występowania mitochondriopatii, uwaga: brak RRF NIE WYKLUCZA cytopatii mitochondrialnej!

patrz: inhibitory pompy protonowej

patrz: AGE

enzymy katalizujące hydrolizę wiązań peptydowych (w uproszczeniu: rozkładające białka), działanie proteaz pobudza nadmiernie np. kwasicę mleczanową

rozkład białek na aminokwasy oraz peptydy

Przeciwciała (immunoglobuliny) to rodzaj białek odpornościowych produkowanych przez komórki plazmatyczne (aktywowane limfocyty B). Mają zdolność do wiązania antygenów, dzięki czemu układ odpornościowy może je zwalczać

patrz: antyoksydanty

pochodne puryn to alkaloidy (np. kofeina, teobromina), metabolity (np.. Kwas moczowy) oraz nukleotydy (puryny są podstawą dwóch zasad azotowych tworzących DNA i RNA),

"skorygowana o częstotliwość akcji serca wartość odstępu QT, oznaczającego czas trwania repolaryzacji komór sercowychw

reakcja dopełniająca cykl Krebsa, wiąże się z katabolizmem aminokwasów na substraty niezbędne do przebiegu tego cyklu, np. rozkład kwasu asparaginowego na szczawiooctan lub tyrozyny na fumaran, etc.

odpowiedź ze strony układu immunologicznego skierowana przeciwko własnym zdrowym komórkom lub tkankom.

Receptory komórkowe - białko na powierzchni komórki z którym wiążą się np. hormony, neuroprzekaźniki, cytokiny, czynniki wzrostu i powodują zmiany w obrębie tej komórki. Komórka może mieć do 1000 receptorów.

następujące po okresie niedotlenienia przywrócenie dopływu tlenu do tkanek, prowadzi do wystąpienia stresu oksydacyjnego i inicjuje stany zapalne (np. wydzielanie białka S-100), w odpowiedzi na stres oksydacyjny organizm nasila syntezę tlenku azotu NO, co nasila stres nitrozacyjny (dochodzi do wytworzenia nadtlenoazotynu ONOO)

przeciwutleniacz i łagodny środek antymykotyczny, aktywuje SIRT1, występuje w niektórych gatunkach czerwonego wina, orzeszkach ziemnych, czarnej porzeczce

roślina - adaptogen, wykazuje skuteczne działanie antystresowe

witamina B2

pięciowęglowy cukier prosty, stanowi element strukturalny np. koenzymu A, RNA, ADP, ATP, NAD, FAD, witaminy B2 i B12, powstaje podczas reakcji szlaku pentozofosforanowego

rodzina białek wiążących wapń, wzrost ich poziomu wiąże się z procesami zapalnymi (włącznie z wrzodziejącym zapaleniem jelita grubego), urazami lub udarem mózgu a nawet chorobami nowotworowymi (nowotwory mózgu, prostaty, czerniak)

białka, naturalne substancje roślinne, mające chronić je przed szkodnikami, zwłaszcza grzybami, mają właściwości zmydlające, częściowo odporne na gotowanie. Saponiny kryją się m. in. w ziarnie soi, komosie ryżowej, oliwkach, pomidorach. W organizmie człowieka niszczą (dosłownie rozrywają) czerwone krwinki (erytrocyty) oraz podobnie jak lektyny uszkadzają komórki nabłonka jelitowego

Zespół przerostu flory bakteryjnej w jelicie cienkim. Powoduje zaburzenia trawienia oraz wchłaniania, zwłaszcza witaminy B12 i tłuszczów.

jedna z siedmiu sirtuin, obecna w mitochondriach, hamuje apoptozę mitochondriów, pobudza metabolizm mitochondrialny (np. beta-oksydację kwasów tłuszczowych)

białkowe enzymy z grupy deacetylaz, sirtuiny mają m. in. Zdolność hamowania działania czynnika HIF1α, sirtuiny aktywuje restrykcja kaloryczna oraz wysiłek fizyczny

patrz: dysmutaza ponadtlenkowa

dysmutaza ponadtlenkowa 1 występuje w cytoplazmie komórkowej, składa się z części białkowej oraz centrum aktywnego, które tworzą dwa metale: cynk (Zn) oraz miedź (Cu)

dysmutaza ponadtlenkowa 2 występuje w mitochondriach, składa się z części białkowej oraz centrum aktywnego, które tworzy mangan (Mn)

hormon podwzgóza pobudzający przysadkę do uwalnienia hormonu wzrostu, uwalnianie somatolibertyny sprzyja fazie głębokiego snu, somatolibertynę wydzielają też komórki raka trzustki

hormon trzustki oraz jelit, hamuje sekrecję somatolibertyny w podwzgórzu, somatostatyna jest wydzielana podczas trawienia, sekrecję tego hormonu pobudza cAMP

grupa leków inhibitorów zwrotnego wychwytu serotoniny

leki - inhibitory enzymu reduktazy HMG-CoA, stosowane razem z fibratami mogą wywoływać miopatię, ich naturalnym źródłem jest sfermentowany czerwony ryż oraz pleśń grzybów pleśniowych,

patologiczna stan organizmu, w którym ilość wytwarzanych rodników azotowych przekracza fizjologiczne stężenie NO (ważnego neurotransmittera oraz antyoksydantu) w organizmie, wywołuje m. in. Kaskadę stanu zapalnego, jedna z przyczyn mitochondriopatii

patologiczna stan organizmu, w którym ilość wytwarzanych rodników tlenowych przekracza pojemność antyoksydacyjną organizmu, jedna z przyczyn uszkodzeń mitochondriów

sztuczny słodzik, E955, pochodna chloru, pierwotnie powstał jako pestycyd

roślinny kompleks flawoligandów, ma działanie rozkurczowe, żółciopędne, detoksykujące, przeciwzapalne i antyoksydacyjne, obniża poziom cholesterolu, wywiera dobroczynny wpływ na wątrobę, hamuje podziały komórkowe w chorobach nowotworowych

otrzymywany z pirogronianu przy udziale enzymu karboksylaza pirogronianowa, obok acetylo-CoA podstawowy substrat cyklu Krebsa, pozwalającego finalnie na uzyskanie dużych ilości energii (molekuł ATP)

też: VEGF, czynnik wzrostu śródbłonka naczyniowego, jego uwalnianie stymuluje m. in. Czynnik indukowany hipoksją, VEGF pobudza angiogenezę, wysoki poziom VEGF sugeruje proces tworzenia metastaz nowotworowych

patrz: trijodotyronina

patrz: tyroksyna

roślinny alkaloid (źródło: kakao), pochodna puryn, hamuje rozkład cAMP w organizmie, rozszerza naczynia krwionośne, działanie przeciwkaszlowe i antyastmatyczne

fale mózgowe o częstotliwości od 4 do 7 Hz, fale medytacji, hipnozy i marzeń sennych

witamina B1

w organizmie człowieka pełni formę neuroprzekaźnika oraz regulatora wielu procesów: np. krążenia (poszerzanie naczyń krwionośnych), stanów zapalnych, w nadmiarze prowadzi do wystąpienia stresu nitrozacyjnego i powoduje wtórne mitochondriopatie

Czynnik martwicy nowotworów alfa (TNF-alfa). Zwiększa cząsteczki adhezyjne i chemokiny w śródbłonku naczynń. Aktywuje neutrofile i makrofagi, zwiększając ich działanie bakteriobójcze. Powoduje gorączkę. Stymuluje ekspresję czynnika tkankowego śródbłonka, silnego aktywatora krzepnięcia.

patrz: wielokształtny częstokurcz komorowy

też: haptokoryna, białko transportujące witaminę B12 we krwi, transkobalamina I przechwytuje szkodliwe dla organizmu analogi kobalaminy i przenosi je do wątroby

"białko transportujące witaminę B12 we krwi, kobalamina jest aktywna biologicznie tylko w połączeniu z transkobalaminą II (""zestaw"" ten nazywamy holotranskobalaminą i stanowi on ok.25% całej puli witaminy B12 w organizmie), mutacje genu kodującego transkobalaminę II prowadzą do deficytu witaminy B12 w komórkach, przy prawidłowym stężeniu kobalaminy we krwi"

też: T3, pobudza aktywność enzymów mitochondrialnych, nasilając metabolizm głównie węglowodanów i tłuszczów, nasila glukoneogenezę = antagonista insuliny, nasila termogenezę, fizjologicznie pobudza lipolizę, niedobór wiąże się często z niedoczynnością tarczycy, >50% masy cząsteczkowej T3 stanowi jod, T3 jest tylko w ok.20% syntetyzowane w tarczycy, pozostałych 80% jest syntetyzowanych z T4 w wątrobie, nerkach i innych tkankach docelowych

wolne kwasy tłuszczowe + glicerol, tłuszcze są magazynowane w naszym organizmie w formie trójglicerydów

enzym trzustkowy odpowiedzialny za trawienie białek

rodzaj pirymidyn, jeden z substratów do syntezy DNA/RNA

też: T4, hormon wytwarzany w komórkach tarczycy z aminokwasu tyrozyna, pobudza lipolizę, zwiększa wydzielanie i nasila działanie somatotropiny oraz glikokortykoidów (hormonów sterydowych), substrat do syntezy T3 w wątrobie i innych tkankach, w organizmie występuje w znacznie większych ilościach od T3, ale działa wolniej i słabiej

jego obecność na wydruku badania EKG może sugerować niedobór potasu i/lub magnezu, a nawet udar mózgu, niekiedy występuje razem z wydłużonym okresem QTc

rodzaj pirymidyn, jeden z substratów do syntezy DNA/RNA

98% GSH występuje w przestrzeni komórkowej jako GSSG. Ponowna aktywacja glutationu jest możliwa dzięki enzymowi reduktaza glutationowa, aktywacja ta ma miejsce w mitochondriach, przy czym utlenianie GSH wymusza dodatkowo stres oksydacyjny, dlatego w warunkach stresu oksydacyjnego bezpośrednia suplementacja glutationu nie ma sensu (GSH szybko zmieni się w GSSG i stanie się nieaktywne)

patrz: śródbłonkowy czynnik wzrostu

też: Torsade de pointes, u chorych osłabienie mięśnia sercowego jest zrekompensowane wzrostem pulsu. Obserwuje się wzrost pulsu spoczynkowego (od 90 do 120/ minutę), bezdech podczas wysiłku fizycznego i dodatkowe uderzenia serca

Wolne rodniki to atomy, grupy atomów lub cząsteczki zawierające niesparowane elektrony, przez co posiadają wysoka aktywność chemiczna i w nadmiarze mogą uszkadzać białka, tłuszcze a nawet DNA. Przyczyniają się do powstawania stresu oksydacyjnego i nitrozacyjnego.

też: CFS, chronic fatigue syndrom, najcięższa postać mitochondriopatii, jej wczesnym stadium bywa zespół wyczerpania (burn - out), wiąże się z ogromnymi deficytami energetycznymi w organizmie, co zaburza funkcjonowanie wielu narządów oraz układów narządów, przyczyna: przewlekły silny stres oksydacyjny oraz nitrozacyjny, CFS towarzyszą liczne schorzenia wielonarządowe oraz wieloukładowe, np. MCS, FMS

też: MCS, multiple chemical sensitivity, nadmierna wrażliwość organizmu chorego na ksenobiotyki, przyczyna: mitochondriopatia, MCS najczęściej współwystępuje z innymi schorzeniami, głównie: CFS

też: AMD, choroba degeneracyjna elementu siatkówki oka - plamki żółtej, prowadsząca do utraty wzroku