Zastosowanie skarbów wiedzy TCM w praktyce medycyny mitochondrialnej jest możliwe wyłącznie przy zrozumieniu jednej z podstawowych koncepcji Tradycyjnej Medycyny Chińskiej czyli teorii pięciu przemian (pięciu elementów).
I to właśnie o niej opowiemy sobie w dzisiejszym artykule, zadając sobie jednocześnie pytanie, w jaki sposób możemy przełożyć tę koncepcję na język mitomed.
Teoria pięciu elementów – w poszukiwaniu stanu równowagi
Tradycyjna Medycyna Chińska opiera się o tak zwaną teorię pięciu elementów (pięciu przemian). Według niej nosimy w sobie cechy pięciu głównych elementów: Ziemi, Ognia, Drewna, Metalu i Wody. Każdy z nich jest kojarzony z kolei z określonymi właściwościami, wiąże się z inną porą roku i symbolizuje odmienny zmysł a nawet smak potraw i kierunek świata. Poniżej znajdziesz krótką charakterystykę każdego ze wspomnianych elementów:
- Ziemia: matka, odżywianie, stabilizacja, myślenie analityczne, trawienie (w tym informacji); żołądek i śledziona; dominująca emocja: zamyślenie, troskliwość i empatia; pora roku – późne lato; zmysł – smak; smak potraw – słodki; potrawa: proso/sorgo
Objawy stanu nierównowagi: osłabione trawienie, wzdęcia, uczucie „zamglenia“, zmęczenie, spowolnione myślenie, wzrost wagi; nadopiekuńczość
- Woda: wewnętrzny spokój, siła woli, motywacja i konsekwencja w działaniu; nerki; dominująca emocja: strach; pora roku – zima; zmysł – słuch; smak potraw – słony, potrawa – warzywa strączkowe i soja
Objawy stanu nierównowagi: napady paniki i strachliwość, częste oddawanie moczu, bóle w dole pleców, zaburzenia libido, problemy ze słuchem (niedosłyszenie)
- Drewno: cel, poczucie misji, intuicja, wspomnienia, rozwój, nie poddawać się łatwo trudnościom: wątroba (jako dom duszy), woreczek żółciowy, układ nerwowy (w tym epilepsja) oraz emocje; dominująca emocja – złość; pora roku – wiosna; zmysł – wzrok; smak potraw – gorzki, potrawa – pszenica
Objawy stanu nierównowagi: poirytowanie i agresywność, nieprzyjemny w obejściu, bóle głowy, bóle mięśni, trudności w podejmowaniu decyzji
- Metal: struktury, określanie oraz obrona granic, instynkt przetrwania; płuca i jelito grube, układ odpornościowy, autonomiczny układ nerwowy, skóra; dominująca emocja – smutek, melancholia; pora roku – jesień; zmysł – węch; smak potraw – pikantny, potrawa: ryż
Objawy stanu nierównowagi: kaszel, flegma, brak sił, zaparcia, uczucie ucisku w klatce piersiowej, depresja, zapominanie i roztargnienie, zaburzenia obsesyjno-kompulsywne
- Ogień: pasja, zapał, motywacja, percepcja i funkcje poznawcze, poczucie wspólnoty; serce, potrójny ogrzewacz i jelito cienkie, dominująca emocja – radość i entuzjazm; pora roku – lato, zmysł – dotyk; smak potraw – kwaśny, potrawa – kasza jaglana
Objawy stanu nierównowagi: lękliwość, stany maniakalno-depresyjne, drama queen, paranoja, bezsenność, palpitacja serca, uczucie wewnętrznego niepokoju
Uwaga: wspomniane objawy stanu nierównowagi mogą wskazywać albo niedobór, albo nadmiar danego elementu, co decyduje z kolei o podejmowanych środkach terapeutycznych.
Wprawdzie każdy z nas nosi w sobie wszystkich pięć elementów, to jednak najczęściej jeden lub dwa z nich przybierają pozycję dominującą nad innymi. Mówimy wówczas o archetypie (elemencie dominującym). Sztuka utrzymywania ciała i duszy w dobrym zdrowiu polega na utrzymywaniu elementu dominującego w równowadze (priorytet) oraz dbałości o stan harmonii pomiędzy wszystkimi wymienionymi elementami ogółem. Harmonii, która gwarantuje swobodny przepływ energii życiowej Qi. Codzienne płynne dostosowywanie podejmowanych praktyk oraz zrównoważona dieta pomagają nam korygować nadmiar i niedobór żywiołów, wspierając przy tym nasz żywioł dominujący.
Definicja dobrego stanu zdrowia rozumianego jako stan równowagi pomiędzy narządami oraz swobodny przepływ dostatecznych ilości energii pomiędzy nimi wydaje się być bliska filozofii medycyny mitochondrialnej, która traktuje pacjenta jako całość czyli inaczej mówiąc system ściśle powiązanych ze sobą narządów i jednocześnie kładzie szczególny nacisk na dostateczne zapasy molekuł życiodajnych molekuł ATP.
Zdrowie (…) jest nieustannym procesem przystosowywania się za wszelką cenę do rzeczywistości, M.S. Peck
Jednak w TCM nie chodzi tak naprawdę o same żywioły, lecz o łączące je cykle czyli zachodzące między nimi procesy/przemiany. W TCM wyróżniamy dwa rodzaje tych procesów – proces tworzenia oraz proces kontroli, nazywany czasem procesem destrukcji:
Proces tworzenia (relacja matka – dziecko)
- Drewno (wątroba) tworzy/odżywia ogień (serce)
- Ogień (serce) tworzy/odżywia Ziemię (śledziona)
- Ziemia (śledziona) tworzy/odżywia Metal (płuca)
- Metal (płuca) tworzy/odżywia Wodę (nerki)
- Woda (nerki) tworzy/odżywia Drewno (wątrobę)
Proces kontroli (relacja ojciec – dziecko):
- Drewno (wątroba) kontroluje Ziemię (śledziona)
- Ogień (serce) kontroluje Metal (płuca)
- Ziemia (śledziona) kontroluje Wodę (nerki)
- Metal (płuca) kontroluje Drewno (wątrobę)
- Woda (nerki) kontroluje Ogień (serce)
W obrębie wspomnianych procesów może dochodzić do zaburzeń, które możemy zakwalifikować do jednego z czterech rodzajów patologii. Usuwanie tych zaburzeń to jeden z filarów Tradycyjnej Medycyny Chińskiej, gdyż stanowią one potencjalne źródeł chorób. Jednocześnie absolutnie kluczowe dla zdrowia jest utrzymywanie w równowadze elementu dominującego (tak zwanego archetypu), który stanowi niejako wizytówkę naszego aspektu fizycznego oraz duchowego (psychika).
Nierównowaga jako praźródło chorób
W TCM rozróżniamy cztery główne rodzaje nierównowag między elementami:
- Element w nadmiarze działa zbyt silnie na element mu podlegający
(nadmierna kontrola ojca w relacji ojciec- zdrowe* dziecko) - Element w niedoborze jest nadwrażliwy na element, który go kontroluje
(zbyt słaba pozycja dziecka w stosunku do zdrowego ojca) - Element w nadmiarze zbyt agresywnie eksploatuje element, który go odżywia
(zbyt agresywne dziecko w stosunku do zdrowej matki) - Element w niedoborze nie jest w stanie odżywić elementu, którym się opiekuje
(zbyt słaba matka w stosunku do zdrowego dziecka).
* pod pojęciem zdrowe rozumiemy tutaj znajdowanie się w stanie równowagi
I tak na przykład Drewno będzie narażone na uszkodzenia, jeżeli znajdzie się pod zbyt dominującym wpływem Metalu: zbyt silny Metal uszkodzi Drewno. Jednocześnie osłabiony żywioł Drewna może odzyskać siły dzięki dobroczynnemu wpływowi Wody, która je odżywia. Jednak żywioł Wody nie może być eksploatowany zanadto, a jego siły – regularnie uzupełniane, inaczej doprowadzimy do kolejnego stanu nierównowagi. Oddanie nadmiaru energii, jaki nagromadził się w Drewnie, odżywianemu przez niego żywiołowi – Ogniowi, przyniesie Drewnu natychmiastową ulgę.
Jeżeli Twój element dominujący (archetyp) znajduje się w stanie nierównowagi najbardziej wspierające mogą być te praktyki, które wiążą się albo z oddawaniem nadmiaru energii Twojego elementu dominującego elementowi odżywianemu, albo z czerpaniem brakującej Ci energii z elementu, który Cię odżywia. Brzmi skomplikowanie, dlatego wyjaśnijmy to sobie na przykładzie:
Przykład
Dominujący element Piotra to Ziemia (Piotr jest opiekuńczym domatorem, lubi wszystko dokładnie analizować, jest odpowiedzialny i powszechnie uznawany za osobę godną zaufania), jednak z czasem cechy elementu Ziemia zaczęły być zbyt dominujące w stosunku do innych i w ten sposób element Piotra znalazł się w stanie nierównowagi. W biurze Piotr chętnie służy radą i pomocą innym, jednak przez to brakuje mu czasu na realizację powierzonych mu zadań, zarówno w życiu zawodowym jak też prywatnym trudno mu ustalać priorytety i podejmować decyzje, zwłaszcza te szybkie (nasz bohater potrzebuje dużo czasu na zastanowienie, a i tak najczęściej nie może się zdecydować), zbyt łatwo dostosowuje się do wymagań i potrzeb innych, nie potrafi określać jasnych granic, czasem robi coś zupełnie wbrew sobie. Kuchnia włoska i słodkie przekąski sprawiają, że ma tendencję do tycia i problemy z trawieniem/zaparcia.
Piotrowi mogłoby pomóc wzmocnienie elementu Metal (czyli oddanie nadmiaru energii elementu Ziemi i przywrócenie w ten sposób utraconej równowagi między poszczególnymi elementami). Wróćmy na chwilę do naszego zestawienia: Metal to element symbolizujący struktury oraz granice. Jednocześnie Metal cechuje się silną wolą oraz koncentracją i niezależnym myśleniem. Z Metalem kojarzone są też pikantne potrawy oraz płuca i jelito grube. Podejmując praktyki kojarzone z tym elementem Piotr mógłby przywrócić stan równowagi zarówno w obrębie swojego ciała jak też psychiki oraz zregenerować je po przeżytym stresie.
Dopiero zrównoważenie elementu dominującego umożliwia dbałość o płynny przepływ energii pomiędzy wszystkimi elementami ogółem: pamiętaj, wszystkich pięć przemian musi pozostawać we wzajemnej równowadze, podobnie jak warunkiem naszego dobrego samopoczucia i stanu zdrowia jest prawidłowe funkcjonowanie wszystkich narządów. Na co dzień (pod warunkiem zrównoważonego stanu elementu dominującego) powinniśmy wzmacniać wszystkich pięć elementów. Doskonałym przykładem tej praktyki jest filozofia przygotowywania posiłków w TCM, zgodnie z którą każda potrawa powinna uwzględniać wszystkich pięć przemian (w uproszczeniu: wszystkich pięć smaków).
Teoria Pięciu Elementów a medycyna mitochondrialna
Zarówno TCM jak również koncepcja mitomed uznają organizm człowieka za subtelny system narządów oraz układów narządów, które ściśle współpracują ze sobą i pozostają we wzajemnej zależności. Podobnie jak czyni to medycyna wschodu, medycyna mitochondrialna traktuje pacjenta jako całość i nie leczy jedynie objawów, lecz poszukuje prawdziwych przyczyn występujących zaburzeń.
Dynamiczne (procesowe) ujęcie zależności, jakie łączą poszczególne elementy odpowiada temu, o czym uczy nas biochemia oraz fizjologia człowieka: narządy i układy narządów są ze sobą nierozerwalnie powiązane, a dysfunkcja jednego z nich pociąga za sobą zaburzenia w obrębie kolejnych.
Niestety zależności pomiędzy narządami, które opisuje TCM, nie możemy przełożyć 1:1 na język medycyny zachodniej, a to dlatego, że rozumienie narządów w ramach Tradycyjnej Medycyny Chińskiej odbiega od współczesnego spojrzenia na poszczególne organy.
TCM traktuje narządy jako jednostki funkcjonalne, a nie jako fizykalne struktury. Doskonałym przykładem jest tutaj Potrójny Ogrzewacz, który nie ma swojego odpowiednika w medycynie świata zachodniego, a w medynie chińskiej przedstawiany jest jako kociołek na palenisku, nad którym unosi się para – Potrójny Ogrzewacz pozyskuje i wytwarza dla nas energię z pożywienia oraz wody. Kolejny przykład – serce. W rozumieniu świata zachodniego serce to mięsień wielkości mniej więcej pięści, który pompuje krew i odpowiada za dystrybucję krwi w całym organizmie. Tymczasem TCM spogląda na serce z innej perspektywy: serce kontroluje nie tylko przepływ krwi, lecz również nasze myśli oraz całą świadomość. To serce odbiera bodźce z otoczenia i to ono przekazuje organizmowi informacje, jak należy na te sygnały zareagować.
Z tego względu nie należy traktować opisów procesu tworzenia oraz destrukcji, jakie łączą poszczególne organy dosłownie. Z drugiej strony tym co możemy i powinniśmy robić, jest inspirowanie codziennych praktyk prozdrowotnych holistyczną filozofią TCM.
Jednym z jej centralnych punktów było i pozostaje do dzisiaj zapobieganie chorobom – dawniej chińscy lekarze domowi otrzymywali płatność jedynie wówczas, gdy członkowie powierzonej ich opiece rodziny pozostawali zdrowi. Podobne zadanie stawia sobie za zadanie medycyna mitochondrialna – niedopuszczanie do rozwoju przewlekłych chorób wielonarządowych przy pomocy odpowiedniej suplementacji, diety oraz trybu życia. Przykładowo, cukrzyca typu 2 nie pojawia się przecież znienacka – „pracujemy” na nią wiele lat a nawet dziesięcioleci. Ograniczając w porę ilość spożywanych węglowodanów, uzupełniając niedobory takich kofaktorów metabolizmu cukrów jak witamina B1, cynk czy chrom oraz częściej podejmując aktywność fizyczną moglibyśmy uniknąć otyłości oraz insulinooporności – zjawisk, które torują drogę cukrzycy. Profilaktyka ciężkich chorób przewlekłych przy pomocy wszelkich możliwych środków oraz przy uwzględnieniu czynników wewnętrznych (narządy, procesy biochemiczne, kofaktory, geny, emocje) oraz zewnętrznych (czynniki środowiskowe w tym szkodliwe ksenobiotyki, stresory, otaczający nas ludzie i kontakty społeczne) to jeden z najważniejszych wspólnych mianowników medycyny chińskiej oraz medycyny mitochondrialnej.
W ramach holistycznej medycyny mitochondrialnej emocje są nierozerwalnie związane z naszym ciałem – w szczególności mamy tutaj na myśli wpływ przewlekłego stresu na procesy metaboliczne i produkcję energii oraz negatywny wpływ niedoborów energii na nasze samopoczucie psychiczne. Podobnie jest w TCM, gdzie chroniczny ból lub zaburzenia pracy danego narządu kojarzone są z nierozwiązanymi problemami emocjonalnymi, na przykład złością, strachem czy nadmierną potrzebą kontroli.
W rozumieniu TCM choroba to przejaw nierównowagi między poszczególnymi narządami oraz między sferą cielesną, duchową/emocjonalną i umysłową, co znajduje odzwierciedlenie w specyficznym podejściu do diagnostyki chorób, a w konsekwencji – ich leczenia.
Dlatego też w kolejnym artykule opowiemy sobie o tym, jak wygląda proces diagnozowania schorzeń w ujęciu Tradycyjnej Medycyny Chińskiej oraz przyjrzymy się, które jego elementy mogłyby znaleźć zastosowanie w ramach nowoczesnej diagnostyki mitochondrialnej.