Celiakia — objawy, przyczyny oraz jak leczyć brak tolerancji na gluten?

Celiakia to przewlekła choroba o podłożu autoimmunologicznym, która nieleczona może dawać objawy wielonarządowe. Częściej występuje u kobiet niż u mężczyzn. Niestety jej zdiagnozowanie jest bardzo trudne, ponieważ objawy przypominają wiele innych chorób. Polega na nietolerancji glutenu, głównie gliadyny, która jest jego składową. Gluten to białko obecne w ziarnach pszenicy, jęczmieniu, żyta i owsa. Objawy celiakii mogą dotyczyć przewodu pokarmowego (bóle brzucha, przewlekła biegunka, wzdęcia), skóry (choroba Dhuringa, związana z wypryskami na skórze), zapalenia stawów lub poczucia mgły mózgowej. Diagnozę stawia się na podstawie biopsji jelita cienkiego oraz badania przeciwciał krwi.

Pacjent z celiakią musi wprowadzić na całe życie dietę bezglutenową, która zmniejsza objawy choroby, poprawia samopoczucie, chroni przed poważnymi chorobami, które mogą być konsekwencją nieleczonej celiakii. Wielu pacjentów przez lata jest źle diagnozowanych, podejrzewa się u nich refluks, zapalenie żołądka, zapalenie stawów, RZS, fibromialgię. Te objawy mogą być spowodowane celiakią. Jej szybkie wykrycie, wprowadzenie diety bezglutenowej i odpowiedniej suplementacji, może cofać dolegliwości i poprawiać samopoczucie pacjenta.

Celiakia — co to za choroba?

Celiakia to trwała nietolerancja białek glutenu powodująca zmiany głównie w błonie śluzowej jelita cienkiego, które ustępują po wprowadzeniu diety eliminacyjnej. Celiakia jest chorobą genetyczną, ale nie musi objawiać się u wszystkich osób z mutacją genetyczną. Epigenetyka, mówi o tym, że to środowisko i styl życia mogą uaktywnić geny odpowiedzialne za choroby przewlekłe, powiązane z mutacjami genetycznymi. „Oznacza to, że geny odpowiedzialne za produkcję określonych białek układu zdolności tkankowej są niezbędne, ale niewystarczające do rozwoju celiakii.”⁷ Około 99% pacjentów z celiakią posiada jeden z genów HLA: HLA DQ2.5,  HLA DQ8, HLA DQ 2.2. Obecność, któregokolwiek z nich może, ale nie musi wywołać reakcji na gluten. Celiakia zazwyczaj rozwija się we wczesnym dzieciństwie, może to nastąpić także znacznie później. Większość pacjentów diagnozowana jest w wieku 30-40 lat. Czynnikami wyzwalającym celiakię mogą być infekcje pasożytnicze (np. Plasmodium yell, Ascaris lumbricoides), infekcje wirusowe (m.in. wirus opryszczki pospolitej typu 1, wirus różyczki, adenowirus 12 i 7), palenie papierosów i nadużywanie alkoholu, długotrwały stres lub traumatyczne przeżycie, leki, operacje w obrębie jamy brzusznej, ciąża, ciężkie urazy, czas wprowadzenia do diety glutenu u niemowląt (dzieci z obecnością genu HLA, którym podano gluten przed 3 miesiącem życia miały większe prawdopodobieństwo zachorowania na celiakię). Jeśli u kogoś z rodziny zdiagnozowano celiakię, najbliżsi krewni również powinni zrobić badania, w celu uniknięcia poważnych konsekwencji, jakie niesie za sobą nieleczona celiakia. Ryzyko wystąpienia celiakii wzrasta u osób chorych na choroby tarczycy, wątroby, cukrzycę typu 1, zespół Downa, zespół Williamsa, z nefropatią IgA. Nieleczona celiakia często współistnieje z innymi chorobami autoimmunologicznymi.

Gluten to wspólna nazwa białek występujących w ziarnach zbóż takich jak pszenica i jej odmiany (orkisz, płaskurka, durum, kamut), a także pszenżyto, jęczmień czy żyto. Owies może być zanieczyszczony glutenem. Nazwa gluten wywodzi się od angielskiego słowa „glue”, czyli klej, ponieważ w obecności wody powoduje, że ciasto z mąk glutenowych jest lepkie, elastyczne, a po wypieczeniu puszyste i smaczne. Gluten znajduje się w wielu pokarmach – w pieczywie, makaronie, niektórych kaszach, ale także w innych przetworzonych produktach spożywczych. Gluten składa się z dwóch rodzajów białek: gliadyny i gluteniny. W przypadku alergii na gluten objawy pojawiają się bardzo szybko po spożyciu (niekiedy po upływie kilku minut), stądprzyczyna objawów jest łatwa do ustalenia. W przypadku celiakii objawy manifestują się po dłuższym okresie od włączenie glutenu do diety, mogą narastać wraz z wiekiem i często mają charakter przewlekły. Prace i badania W. Dicke’a, holenderskiego pediatry, wykazały, że białkiem odpowiedzialnym za powstawanie zmian w błonie jelita cienkiego i uszkodzenie kosmków, powoduje rozpuszczalna w alkoholu prolamina pszenicy zwana gliadyną. To gliadyna działa alergizująco i może spowodować przewlekły stan zapalny oraz chorobę trzewną. Właściwości toksyczne mają głównie peptydy powstałe po niecałkowitym strawieniu gliadyny (zawierają glutaminę i prolinę). W odpowiedzi na kontakt śluzówki z wyżej wymienionymi peptydami dochodzi do wytworzenia autoprzeciwciał przeciwko endomysium (EMA),  transglutaminazie tkankowej (TTG) oraz przeciwko retikulinie (ARA). Przeciwciała te uszkadzają kosmki jelitowe, wywołują przewlekły stan zapalny błony śluzowej jelita, a co za tym idzie, ograniczają wchłanianie substancji odżywczych i mogą prowadzić do niedożywienia. Zmiany w obrębie błony śluzowej dotyczą głównie spłaszczenia i skrócenia kosmków, zaniku glikokaliksu, przerostu krypt i zaniku enzymów rąbka szczoteczkowego.

W jaki sposób objawia się celiakia?

Objawy celiakii mogą ujawnić się nagle pod wpływem zabiegów chirurgicznych w obrębie jamy brzusznej, infekcji, nieżytu żołądka lub jelit o ostrym przebiegu. Czasami choroba postępuje bardzo powoli i może minąć nawet około 10 lat, zanim pojawią się objawy i zanim diagnoza zostanie postawiona. Celiakia może też pozostać bezobjawowa.

Wyróżniamy cztery postacie celiakii:

1. Celiakia klasyczna (pełnoobjawowa, jawna), która najczęściej dotyczy dzieci i osób w podeszłym wieku. Celiakia klasyczna najczęściej powoduje:

• utratę masy ciała,
• przewlekłą biegunkę tłuszczową,
• cuchnące, luźne, połyskujące stolce,
• bóle brzucha,
• wzdęcia, przelewanie w jelitach, gazy,
• wymioty,
• zaburzenia rozwoju u dzieci,
• zaburzenia wchłaniania, niedożywienie,
• niedokrwistość, osteoporozę,
• spadek odporności, infekcje.

2. Celiakia niema

Celiakia niema to celiakia, w której nie występują objawy, ale dochodzi do zaniku kosmków jelitowych oraz w surowicy obecne są swoiste przeciwciała – autoprzeciwciała przeciwendomyzjalne lub przeciwko transglutaminazie tkankowej.

3. Celiakia nietypowa (niespecyficzna)

Ten rodzaj celiakii występuje częściej i zdiagnozowanie jej jest dłuższe, gdyż objawy nie są specyficzne i zazwyczaj nie są związane z zaburzeniem pracy jelit. Celiakia nietypowa powoduje:

• zmiany skórne, zmiany błon śluzowych (afty, opryszczka),
• niedokrwistość z niedoboru żelaza,
• niedokrwistość z niedoboru witaminy B12,
• zapalenie stawów, zaburzenia ruchomości stawów,
• zaburzenia wchłaniania wapnia, patologiczne złamania, bóle kostno – stawowe,
• obniżone libido, skłonność do poronień, niepłodność, hiperprolaktynemię,
• zaburzenia neurologiczne (padaczka, ataksja), depresję, brak koncentracji, migreny, otępienie, mgłę mózgową.

4. Celiakia latentna

Celiakia latentna to celiakia, w której kosmki jelitowe mogą być prawidłowe, ale we krwi występują swoiste przeciwciała – autoprzeciwciała przeciwendomyzjalne lub przeciwko transglutaminazie tkankowej. Jeśli nie zostanie wprowadzona dieta bezglutenowa, może dojść do zaniku kosmków w przyszłości i zaburzenia wchłaniania substancji odżywczych.

Przyczyny nietolerancji glutenu

Nieprawidłowe reakcje układu odpornościowego dotyczące przeciwciał klas IgG i IgA wywołują nietolerancje glutenu (nieceliakalną nadwrażliwość na gluten lub celiakię). Swoiste przeciwciała IgE są odpowiedzialne za alergię na gluten, która ujawnia się bardzo szybko, zaraz po spożyciu glutenu. Przyczyną nadwrażliwości na gluten może być również uszkodzenie bariery jelitowej i przedostawanie się do krwiobiegu specyficznych substancji, które aktywują przeciwciała z klasy IgG. Naruszenie bariery czy ciągłości jelitowej może być spowodowane wieloma czynnikami, m.in.: długotrwałą terapią antybiotykową, infekcjami pasożytniczymi, wirusowymi czy bakteryjnymi, dysbiozą jelitową, urazami w obrębie jamy brzusznej, zabiegami chirurgicznymi, częstymi biegunkami, nieodpowiednią prozapalną dietą.    

Jakie zmiany w diecie musi wprowadzić osoba chorująca na celiakie?

Dieta w chorobach autoimmunologicznych, czyli również w celiakii, powinna być przeciwzapalna o niskim indeksie glikemicznym, odżywcza i bez produktów glutenowych. Jak dotąd jedyną skuteczną metodą leczenia jest stosowanie diety bezglutenowej przez całe życie. Na początku leczenia zazwyczaj występuje wtórna nietolerancja laktozy i sacharozy i należy je wykluczyć z diety. Dolegliwości związane z biegunkami i wzdęciami sprawiają, że w początkowym etapie należy ograniczyć spożywanie dużej ilości błonnika, a także surowych warzyw i owoców. Zalecam zrobienie dokładnej diagnostyki w kierunku niedoborów makro- i mikroelementów, a także wzmocnienie mitochondriów i wprowadzenie odpowiedniej celowanej suplementacji i probiotykoterapii. Najczęściej jest to suplementacja koenzymem Q₁₀, witaminą D3, kwasami omega-3 najwyższej jakości, witaminami z grupy B w formach metylowanych, wapniem, selenem, cynkiem, magnezem (po sprawdzeniu poziomów pierwiastków). Suplementy powinny być najwyższej jakości, z czystym składem i dobrane przez lekarza lub dietetyka klinicznego. Dieta powinna być tak skomponowana, aby mimo wykluczeń była bardzo odżywcza. W diecie bezglutenowej znajduje się mniejsza ilość błonnika, więc należy zadbać o podaż warzyw i owoców o niskim indeksie glikemicznym, na późniejszym etapie leczenia.

Dieta bezglutenowa polega na wyeliminowaniu wszystkich produktów z pszenicy, żyta, jęczmienia oraz hybryd zbóż, takich jak pszenżyto. Za bezglutenowe uważa się produkty, w których zawartość glutenu wynosi mniej niż 20 ppm. Niezbędne jest dokładne czytanie etykiet i wyeliminowanie z diety wszystkich produktów mogących zawierać gluten, np. wędlin, parówek, napojów słodzonych słodem jęczmiennym, niektórych alkoholi. Ze względu na to, że owies może być zanieczyszczony glutenem, należy również go wyeliminować, chyba że pochodzi z upraw certyfikowanych. Należy kupować produkty oznaczone jako bezglutenowe, z przekreślonym kłosem, ale także sprawdzać etykiety, ponieważ produkty mogą zawierać śladowe ilości glutenu. Dla osoby cierpiącej na celiakię będzie to toksyczne. Stosowanymi zamiennikami są: ziemniaki, ryż, gryka, proso, soja, soczewica, fasola i ich przetwory tapioka, maniok, sago, sorgo, amarantu, komosa ryżowa. Poleca się również kukurydzę, ale niestety obecnie jest ona mocno modyfikowana i przetworzona podobnie jak soja, więc nie polecam pacjentom. Ryż biały należy zastąpić ryżem basmatii lub ewentualnie ryżem jaśminowym – mają niższy indeks glikemiczny. Niestety bardzo często celiakia występuje z innymi nietolerancjami, np. na mleko krowie, czy jaja. Warto sprawdzić jak reaguje nasz organizm na te produkty. Jeśli celiakia jest w ostrej fazie z zanikiem kosmków jelitowych, należy w pierwszym miesiącu wprowadzić protokół autoimmunologiczny, który eliminuje także rośliny strączkowe, pestki, kasze oraz orzechy. Pacjent powinien odczuć znaczną poprawę już po 2 tygodniach. Następnie powoli wprowadza się inne produkty.

Reklama

QuinoMit® Q10 Fluid – Ubichinol MSE Sprawdź

D3-Intercell® 2000 I.E. Sprawdź

SanoMit Q10® MSE Sprawdź

Witamina A + D3 MSE Sprawdź

Dyspep – Intercell® Sprawdź

Podstawowe zasady dla osób chorych na celiakie:

1. Należy wyeliminować z diety wszystkie produkty zawierające gluten.
2. Należy sprawdzać etykiety i certyfikaty. Produkt powinien być oznaczony znakiem przekreślonego kłosa.
3. Należy dokładnie myć naczynia, noże, sztućce, deski, które miały wcześniej kontakt z produktami glutenowymi.
4. Należy uważać na produkty zawierające skrobię ze zbóż glutenowych: jogurty, gotowe sosy, koncentraty.
5. Posiłki należy przygotowywać w domu. Można rozważyć pieczenie chleba we własnym zakresie.
6. Zaopatruj się w mięso u znanych producentów, którzy nie dodają glutenu do produkcji mięsa czy wędlin.
7. Nie należy kupować wędlin paczkowanych. Lepiej upiec własną wędlinę z mięsa bio ze sprawdzonej hodowli.
8. Należy sprawdzać ulotki leków i wyrobów farmaceutycznych.
9. Osoby wierzące powinny poprosić o przyjmowanie hostii bezglutenowej lub przyjmowanie sakramentu w postaci wina.

Produkty zabronione w chorobie trzewnej:

• pieczywo i kasze: pieczywo tradycyjne, pieczywo cukiernicze, makarony, kasza manna, kasza kus-kus, kasza jęczmienna (mazurska, perłowa, pęczak), otręby, musli, bułka tarta;
• jogurty z dodatkiem musli; należy zwrócić uwagę na dodatek skrobi i mąki pszennej jako zagęstnika, np. w jogurtach owocowych, śmietanie, serkach homogenizowanych;
• konserwy mięsne i rybne, mięso i ryby panierowane, wysoko przetworzone produkty mięsne i rybne (parówki, pasztet, mielonka, kaszanki, salcesony, paluszki rybne itp.);
• alkohol: whisky, piwo;
• ciasta, ciasteczka, herbatniki, paluszki, chipsy, chałwa, batony, czekolady, produkty zawierające słód jęczmienny, galaretki i żelki;
• kawa zbożowa, niektóre herbaty owocowe;
• sosy, ketchup, majonez, musztardy, zupy i sosy w proszku, kostki rosołowe, zupy w torebkach;
• panierki do mięs, podroby zawierające zbożowe dodatki;
• pierogi, pyzy, kopytka z mąk glutenowych;

Należy pamiętać, że chorzy na celiakię powinni przestrzegać diety bezglutenowej przez całe życie. Nawet niewielkie odstępstwa od diety bezglutenowej mogą prowadzić do braku poprawy stanu ogólnego, a także do nawrotów objawów chorobowych.

Diagnostyka celiakii

Rozpoznanie celiakii polega na wykonanie badań z krwi, a także biopsji, czyli pobraniu wycinków z jelita cienkiego, w trakcie, gdy pacjent jest na diecie glutenowej.

1. Pierwszym etapem diagnostyki celiakii jest wykonanie odpowiednich badań serologicznych. Oznacza się przeciwciała przeciwko:

• transglutaminazie tkankowej (tTg) w klasie IgA, IgG,
• endomysium mięśni gładkich (EmA) IgG, IgA,
• gliadynie (laboratoria oferują kilka wariantów – AGA, GAF 3X i najnowsze odczynniki, tj. gliadyna deaminowana DGP).

• Pobiera się także w trakcie gastroskopii wycinki jelita cienkiego w celu zdiagnozowania choroby trzewnej.

W trakcie endoskopii pobierany jest kleszczykami fragment jelita cienkiego i wysyłany do badania histopatologicznego. Histopatolog oceni kosmki jelitowe w skali Marsha. Wynik w skali 1 i 2 sugeruje, że kosmki są skrócone a ich działanie upośledzone. W przypadku wyniku 3 i wyżej możemy mieć pewność, że jest to choroba trzewna. W trakcie badania lekarz stwierdza makroskopowo wygładzoną powierzchnię jelita cienkiego i rozdęte pętle jelitowe. Drugą metodą jest tzw. biopsja ssąca metodą kapsułkową, która nie wymaga wykonania endoskopii. U małych dzieci badanie endoskopowe wykonuje się w znieczuleniu ogólnym.

• Badanie genu HL DQ2 lub DQ8 – wynik pozytywny świadczy o grupie ryzyka zagrożenia celiakią. Organizm, który posiada ten gen, jest bardziej predysponowany do zachorowania na celiakię.

Należy pamiętać, że obecność HLA-DQ2 lub HLA-DQ8 oznacza jedynie predyspozycję genetyczną, a nie rozpoznanie celiakii. Szacunkowo ponad 30% populacji jest nosicielem 1 lub obu genów, ale jedynie u 2–3% z nich rozwinie się celiakia.

Czy da się wyleczyć celiakie?

Celiakia jest chorobą nieuleczalną, ale po wprowadzeniu odpowiedniej diety i suplementacji, można poprawić jakość życia, a nawet odbudować kosmki jelitowe i czuć się o wiele lepiej. Bardzo istotną sprawą w chorobie trzewnej jest wyeliminowanie stanów zapalnych, wprowadzenie odpowiednich antyoksydantów, wzmocnienie i odbudowa mitochondriów, a także odpowiednia probiotykoterapia. Dietę należy stosować przez całe życie. Warto udać się w celu ułożenia diety do dietetyka klinicznego. To sprawi, że pacjent nie będzie czuł się osamotniony w chorobie i przekona się, że pomimo wykluczenia glutenu, może nadal cieszyć się smacznymi, odżywczymi daniami. Jest duża szansa, że z pomocą specjalisty pacjent nie dopuści do niedożywienia organizmu.

Profilaktyka celiakii

Po zdiagnozowaniu celiakii należy do końca życia stosować się do zasad diety bezglutenowej, gdyż nawet niewielkie odstępstwa mogą prowadzić do zaostrzenia objawów chorobowych. Nieleczona celiakia może prowadzić do poważnych powikłań, dlatego tak ważne jest, aby wykryć ją na wczesnym etapie. Zbyt późna wykryta celiakia, czy nieleczona może prowadzić do poważnego niedożywienia, wychudzenia, innych chorób autoimmunologicznych, do zaburzeń płodności, problemów neurologicznych, osteoporozy, patologicznych złamań, padaczki, marskości wątroby, stłuszczenia wątroby, insulinooporności, chorób tarczycy, a nawet nowotworów złośliwych przewodu pokarmowego. Jeśli nie ma wątpliwości co do rozpoznania celiakii, nie trzeba wykonywać ponownej kontrolnej biopsji jelita cienkiego po wprowadzeniu diety bezglutenowej. Pacjenci powinni być pod kontrolą lekarza specjalisty i dietetyka klinicznego, który zaleci okresowo kontrolne badania laboratoryjne krwi (m.in. morfologię krwi z rozmazem, stężenie kwasu foliowego, witaminy B12, ferrytyny, wapnia, fosforanów, witaminy D3 i hormonów tarczycy, aktywność enzymów wątrobowych, lipidogram, poziom glukozy i insuliny na czczo).

Dzięki takiej kontroli można zapobiegać niedożywieniu i w razie konieczności wdrażać odpowiednią suplementację. Co jakiś czas należy również oznaczyć poziom przeciwciał, które w przypadku stosowania odpowiedniej diety unormują się i będą spadać. Jeśli to nie nastąpi, to należy się zastanowić jakie błędy dietetyczne pacjent nadal popełnia.

Autor: Katarzyna Arkuszyńska