Często uważa się, że choroba Alzheimera to naturalny efekt procesu starzenia się organizmu człowieka. Wiek podeszły wprawdzie stwarza ryzyko rozwoju tego rodzaju otępienia, ale jego etiologia jest wieloczynnikowa i skomplikowana. Dużą rolę w tym aspekcie przypisuje się dysfunkcjom mitochondrialnym np. zaburzenia morfologiczne i nieprawidłowe funkcje. Istotą choroby jest zniszczenie komórek mózgu, które przez wiele lat nie daje objawów lub są one słabo wyrażone.

Początkowo mogą to być zaburzenia nastroju np. depresja, a także problemy z pamięcią krótkotrwałą. Chory miewa trudności z nazwaniem przedmiotów użytku codziennego. Jednym z przełomowych objawów jest wyraźna zmiana zachowania. Zaobserwowanie takich objawów u osoby z naszego otoczenia, powinno skłonić do poszukania pomocy u lekarza i rozpoczęcia diagnostyki choroby.

Pierwsze objawy choroby Alzheimera

Choroba Alzheimera jest podstępną chorobą neurodegeneracyjną, która prowadzi do uszkodzeń komórek nerwowych długo przed pojawieniem się dostrzegalnych objawów. Z tego powodu choroba jest trudna do wczesnego rozpoznania. Do wczesnych objawów Alzheimera zaliczamy:

1. Zaburzenia pamięci: trudności z przypomnieniem sobie niedawnych wydarzeń, częste powtarzanie pytań w krótkich odstępach czasu, zapominanie, mylone z roztargnieniem, „pustka w głowie”, gdy chory próbuje nazwać jakiś przedmiot, problemy z odnajdywaniem słów, ograniczenie rozumienia komunikatów słownych.
2. Trudności w wykonywaniu dobrze znanych czynności (np. mycie się, ubieranie, gotowanie).
3. Gubienie się spowodowane zaburzeniami orientacji w miejscu i czasie (niemożność ustalenia właściwej daty, miejsca przebywania).
4. Problemy z koncentracją uwagi i podejmowaniem prostych decyzji np. co kupić na obiad.
5. Trudności z oceną sytuacji, w jakiej znalazł się pacjent (np. zarządzanie pieniędzmi, pomyłki w liczeniu).
6. Problemy ze znajdowaniem rzeczy, które są codziennie używane np. klucze, pilot do telewizora, telefon, naczynia.
7. Odkładanie przedmiotów w niewłaściwe, nietypowe miejsca np. telefon do lodówki, grzebień do mikrofalówki.
8. Wyraźne zmiany nastroju i zachowania np. wspomniana depresja, smutek, brak przyjemności, drażliwość, obojętność, agresja, zaniedbania higieniczne, podejmowanie ryzyka.
9. Problemy w rozumieniu informacji wizualnej i przestrzennej (widoczne jako dyskretne zaburzenia w poruszaniu się i postawy ciała, spowolnienie ruchowe, objawy przypominające chorobę Parkinsona np. drżenie).
10. Wyalienowanie i izolacja – wycofywanie się z życia społecznego i zawodowego, trudności z nawiązaniem i utrzymaniem rozmowy, problem z nadążeniem za grupą, aktywnością.^1-3

Stadia choroby Alzheimera

Objawy nasilają się z czasem, ale tempo progresji choroby jest zmienne wśród populacji chorych. Jak już wcześniej wspomniano, zmiany w mózgu odpowiedzialne za objawy chorobowe rozwijają się wiele lat przed wystąpieniem jakichkolwiek oznak choroby. Tą fazę określamy mianem stadium przedklinicznego choroby⁴. 

Faza kliniczna choroby Alzheimera przebiega w trzech stadiach: łagodnym (wczesnym), umiarkowanym i ciężkim (późnym). Warto jednak pamiętać, że objawy poszczególnych stadiów chorobowych mogą się na siebie nakładać, przez co czasem trudno dopasować odpowiednie stadium do aktualnej sytuacji zdrowotnej pacjenta.⁴

I stadium – wczesne objawy choroby Alzheimera

Wczesne stadium bardzo dyskretnie się różni od normalnego funkcjonowania człowieka. Osoba chora jest na tyle niezależna i funkcjonuje względnie samodzielnie, że potrafi nadal prowadzić samochód, pracować i brać udział w działaniach społecznych. Mogą jednak wystąpić pewne ubytki pamięci, takie jak zapominanie słów lub lokalizacji przedmiotów codziennego użytku. Chory może nie pamiętać imion nowopoznanych osób, ma trudności z wykonywaniem swojej pracy czy hobby, wymyśla słowa lub imiona, zapomina nowe informacje, gubi cenne przedmioty, a także miewa problemy z planowaniem codziennych czynności. Takie zmiany zwykle obserwują bliskie osoby, a lekarz diagnozujący może je wychwycić dzięki narzędziom diagnostycznym.⁴

II stadium – umiarkowana faza choroby

Stadium umiarkowane jest zwykle najdłuższym, wieloletnim etapem. choroba postępuje i sprawia, że pacjent potrzebuje stałej opieki, ponieważ objawy demencji stają się bardziej nasilone. Osoba chora coraz częściej będzie zapominać słów, gubić się we własnym domu i poza nim. Jej zachowanie wyraźnie się zmieni. Chory może być sfrustrowany, a nawet agresywny. Pamięć zostaje na tyle ograniczona, że zapomina nawet o ważnych wydarzeniach z własnego życia. Trudne sytuacje społeczne lub odczucia psychiczne będą potęgować jego poczucie zmienności i wycofania. Dramatyczna okazuje się niemożność przypomnienia informacji o sobie np. adres lub numer telefonu czy miejsca aktualnego przebywania oraz bieżącej daty. Pacjent będzie potrzebował pomocy w wykonywaniu codziennych czynności oraz w doborze odpowiedniego ubioru do pory roku lub okazji. Ponadto pojawiają się zaburzenia kontroli zwieraczy pęcherza i jelit, nadmierna senność w ciągu dnia, niepokój w nocy (odwrócenie rytmu dobowego), zmiany osobowości i zachowania, objawy wytwórcze, kompulsje. Warto w tym etapie nadal angażować chorego w codzienne obowiązki, na tyle na ile może je wykonać (istotne jest uproszczenie zadań).⁴

III stadium – późna faza kliniczna

W krańcowym stadium choroby Alzheimera chory traci zdolność reagowania na otoczenie, prowadzenia rozmowy i poruszania się. Wypowiada do kilku fraz, ale trudno mu komunikować potrzeby i dyskomfort. Pojawiają się zaawansowane zmiany osobowości, niepełnosprawność umysłowa i fizyczna. Na skutek trwałego unieruchomienia w łóżku, pacjent staje się podatny na infekcje, zwłaszcza zapalenia płuc, a także odleżyny. Na tym etapie chory wymaga całodobowej opieki i pielęgnacji.⁴

Biorąc pod uwagę dotychczasowy stan wiedzy na temat choroby Alzheimera, pacjenci z tym rozpoznaniem żyją średnio od 4 do 8 lat od momentu diagnozy. W zależności od innych czynników przeżycie może ulec przedłużeniu do 20 lat.⁴

Jak wygląda diagnostyka choroby Alzheimera?

Pacjent poszukując pomocy z powodu doświadczanych objawów najpierw zostanie zbadany przez lekarza podstawowej opieki zdrowotnej. Podstawą rozpoznania otępienia w przebiegu choroby Alzheimera są kryteria ICD-10 lub DSM-IV.⁵ Niezbędne będzie zebranie całościowego wywiadu i badanie fizykalne. Następnie pacjent zostanie skierowany do neurologa. Bez skierowania, można uzyskać pomoc w diagnostyce demencji u lekarza psychiatry.¹

Nie ma jednego uniwersalnego badania, które mogłoby określić, czy dana osoba cierpi na chorobę Alzheimera, czy inną postać demencji. Aby postawić dokładną diagnozę, lekarze korzystają z narzędzi diagnostycznych, min. badanie neurologiczne, ocena funkcji poznawczych i funkcjonalnych, obrazowanie mózgu oraz analiza płynu mózgowo-rdzeniowego lub krwi.⁶

Wywiad z pacjentem powinien być całościowy i dotyczyć każdej ze sfer funkcjonowania człowieka. Istotna jest ocena dotychczasowej historii medycznej, ze szczególnym uwzględnieniem aspektów psychiatrycznych, poznawczych i behawioralnych. Lekarz zapyta o rodzaj zaobserwowanych objawów, ich początek, częstotliwość i czy się pogorszyły. Kolejne pytania będą dotyczyły najważniejszych schorzeń pozostałych członków rodziny, w tym o to, czy mogli cierpieć na chorobę Alzheimera lub inny rodzaj demencji. Pojawią się także pytania o styl życia, przyjmowane używki czy leki (również bez recepty i suplementy).⁶

Lekarz przeprowadzi badanie podstawowe, obejmujące pomiar ciśnienia tętniczego krwi, akcji serca, temperatury. Osłucha również serce i płuca. Zleci badania dodatkowe, np. krwi, moczu i neuroobrazowe, które pomogą wykluczyć choroby o podobnym do demencji przebiegu (depresja, nieleczony bezdech senny, majaczenie, skutki uboczne leków, choroby tarczycy, niedobory niektórych witamin i nadmierne spożycie alkoholu).⁶

Natomiast lekarz neurolog przeprowadzi pełne badanie neurologiczne, które polega na specjalistycznej ocenie:

• odruchów neurologicznych,
• koordynacji ruchowej,
• napięcia i siły mięśni,
• ruchów oczu,
• mowy,
• czucia.⁶

Dodatkowo, przeprowadza się także badanie obrazowe mózgu. Standardowe badania medyczne w przypadku choroby Alzheimera często obejmują obrazowanie strukturalne za pomocą rezonansu magnetycznego (MRI) lub tomografii komputerowej (CT). Dzięki nim można dokonać diagnostyki różnicowej, identyfikując m.in. guzy, małe lub duże udary, uszkodzenia spowodowane poważnym urazem głowy lub wodogłowie.⁶

Można też sprawdzić, czy dana osoba ma wysoki poziom beta-amyloidu w mózgu, co stanowi cechę charakterystyczną choroby Alzheimera. Wykonuje się wtedy pozytonową emisyjną tomografię komputerową, z wykorzystaniem radioznacznika amyloidowego Pittsburgh (PiB), zawierającego radioizotop węgla 11C. Jest on pochodną tio-flawinowego T-amyloidu.⁷  

Testy neuropsychologiczne w diagnostyce choroby Alzheimera

Pacjenci z podejrzeniem choroby Alzheimera przechodzą wiele konsultacji, w tym między innymi neuropsychologiczną. Polega ona na przeprowadzeniu badań poznawczych, funkcjonalnych i behawioralnych, oceniających pamięć, myślenie i umiejętności rozwiązywania prostych problemów. Pomogą one szybko ocenić zmiany zachowania i objawy. Do przykładowych testów, zaliczamy poniższe skale i kwestionariusze:

• Ascertain Dementia 8 (AD8),
• Functional Activities Questionnaire (FAQ),
• Mini-Cog,
• Mini-Mental State Exam (MMSE),
• Montreal Cognitive Assessment (MoCA),
• Neuropsychiatric Inventory Questionnaire (NPI-Q).⁶

Coraz większą popularnością cieszą się także skomputeryzowane testy i narzędzia np. Automated Neuropsychological Assessment Metrics (ANAM) oraz Cambridge Neuropsychological Test Automated Battery (CANTAB Mobile®) i Cognigram.⁶

Za pomocą skal i testów można też ocenić stan psychiczny oraz samopoczucie pacjenta. W tym celu przeprowadza się także badanie ankietowe skalami, takimi jak: Geriatryczna Skala Oceny Depresji, Inwentarz Depresji Becka czy Szpitalna Skala Depresji i Lęku.

Czy badanie płynu mózgowo-rdzeniowego jest konieczne w rozpoznaniu choroby?

Badania sugerują, że choroba Alzheimera we wczesnych stadiach może powodować zmiany w poziomie wielu markerów w płynie mózgowo-rdzeniowym, takich jak białko tau i beta-amyloid – dwa markery tworzące nieprawidłowe złogi w mózgu silnie powiązane z chorobą. Innym potencjalnym markerem jest światło neurofilamentowe (NfL), którego podwyższony poziom stwierdzono w chorobach neurodegeneracyjnych, takich jak Alzheimer.⁶

Jednym z wyzwań, przed którymi stoi medycyna, jest standaryzacja pomiarów markerów w badaniach i dalszej opiece klinicznej. Dostępne na świecie testy służą wykrywaniu markerów beta-amyloidu i białka tau w płynie mózgowo-rdzeniowym, co pozwala przewidzieć zmiany amyloidowe w mózgu.⁶

Czy można zdiagnozować chorobę Alzheimera wykonując badania laboratoryjne?

Na chwilę obecną trwają badania, których celem jest znalezienie stałych i mierzalnych określonych biomarkerów we krwi, które mogą być w wiarygodny sposób powiązane z chorobą Alzheimera. Dotyczą one białka tau, beta-amyloidu lub innych, które można zmierzyć zarówno przed jak i po pojawieniu się objawów chorobowych.⁶

Aktualnie badania krwi w kierunku choroby już usprawniają projektowanie badań klinicznych i są stosowane w niektórych ośrodkach. Ich wykorzystywanie musi odbywać się w sposób ostrożny i kontrolowany, ponieważ potrzeba jeszcze więcej badań, zanim będzie można je rutynowo stosować w praktyce.⁶

Reklama

Witamina B12 MSE 250µg Sprawdź

QuinoMit® Q10 Fluid – Ubichinol MSE Sprawdź

B-Komplex MSE Sprawdź

Neuro-Intercell® Sprawdź

Cerebiotik-Intercell® Ekstrakt z szafranu Sprawdź

Choroba Alzheimera a badania genetyczne

Pomimo zidentyfikowania pewnych genów, które zwiększają ryzyko rozwoju choroby Alzheimera oraz rzadkich genów „deterministycznych”, bezpośrednio powodujących chorobę – diagnostyka genetyczna nie jest rutynowa.⁶

Gen APOE-e4, jest tzw. najsilniejszym genem ryzyka choroby Alzheimera, ale jego ocena jest głównie przeprowadzana w badaniach klinicznych w celu identyfikacji osób o podwyższonym ryzyku rozwoju choroby. Zatem wykrycie nosicielstwa mutacji wskazuje jedynie na ryzyko, a nie na wczesne rozpoznanie choroby.⁶

Dostępne są również badania genów deterministycznych, powodujących autosomalnie dominującą chorobę Alzheimera lub rodzinną. O ich wykonaniu decyduje pacjent, a także zainteresowani członkowie rodziny po konsultacji genetycznej.⁶

Jak może wyglądać „test mitochondrialny” na chorobę Alzheimera?

W przypadku chorób neurodegeneracyjnych deficyty funkcjonalne mitochondriów są bardzo powszechne. Ich dokładne poznanie stwarza możliwość odkrycia biomarkerów, które mogą usprawnić identyfikację choroby, ocenę efektywności leczenia oraz pozwolą ustalić prognozę kliniczną dla pacjenta.⁸

Obrazowanie funkcji mitochondriów za pomocą funkcjonalnego rezonansu magnetycznego wykazało, że dysfunkcja mitochondriów może zostać wykorzystana do różnicowania markerów zastępczych prawidłowego funkcjonowania mitochondriów w mózgu od anomalii obserwowanych w chorobie Alzheimera.⁸

W niedawno opublikowanym badaniu opisano, w jaki sposób fibroblasty zapasowej zdolności oddechowej mitochondriów (MSRC) mogą potencjalnie przekształcić się w biomarker choroby Alzheimera, ponieważ deficyty MSRC korelują ze zmianami obserwowanymi w ustalonych biomarkerach w początkowym stadium choroby.⁸

Przy opracowywaniu mitochondrialnego biomarkera demencji Alzheimera dobrym punktem wyjścia będzie identyfikacja nieprawidłowości mitochondrialnych, występujących zarówno w ośrodkowym układzie nerwowym (OUN), jak i w pozostałych tkankach. Funkcja kompleksu IV łańcucha transportu elektronów (ETC) może być potencjalnym przyszłym markerem, ponieważ jej deficyty są obecne w OUN i tkance obwodowej, co sugeruje deficyt wspólny dla kilku typów komórek. Jest to ważne przy opracowywaniu biomarkera choroby Alzheimera, ponieważ ogólnoustrojowa zmiana w funkcjonowaniu mitochondriów musi odzwierciedlać zmianę w OUN, która prowadzi do choroby. Jeżeli biomarker można opracować poprzez pobranie próbek obwodowych, wówczas podejście mniej inwazyjne byłoby również korzystne (w porównaniu z pobieraniem tkanki lub płynu mózgowo-rdzeniowego). Niestety, ocena funkcjonalna mitochondriów wymaga obecnie kilkutygodniowego przetwarzania próbek od pacjentów.⁸

Alternatywą do powyższego może być pomiar ekspresji białka we krwi markera białkowego, o którym wiadomo, że powoduje nieprawidłowości w funkcjonowaniu mitochondriów. Pomiar stosunku NAD+/NADH lub poziomów kompleksu II może być użytecznym markerem zastępczym zapasowej zdolności oddechowej mitochondriów, ponieważ wykazano, że są one ze sobą powiązane.⁹

Można też ocenić ekspresję kompleksu IV, ale nie byłby to bezpośredni pomiar funkcji mitochondriów. Możliwe jest też wypróbowanie podejścia metabolomicznego do oceny funkcji łańcucha transportu elektronów, co umożliwiłoby pomiar substratów poszczególnych kompleksów, a także cząsteczek metabolizowanych w celu wytworzenia tych substratów.⁸

Kolejne podejście uwzględniające zmiany w funkcjonowaniu mitochondriów jako biomarker choroby, zakładałoby wykonanie wielu badań funkcji mitochondriów w komórkach pacjentów z chorobą Alzheimera, w celu zdefiniowania fenotypu metabolicznego choroby. System biomarkerów klinicznych, określany jako system „ATN”, utworzono, aby pomóc w charakteryzowaniu osób z tym rozpoznaniem. Opiera się on na obecności lub braku amyloidu (A), białka tau (T) lub oznak uszkodzenia neuronów (N) w obrazowaniu mózgu lub badaniu płynu mózgowo-rdzeniowego. Od czasu jego opracowania, ATN jest stosowany u pacjentów z łagodnym ograniczeniem funkcji poznawczych w celu oceny progresji do choroby Alzheimera.¹⁰

Dodanie oceny czynnościowej mitochondriów do systemu biomarkerów ATN może zwiększyć wiarygodność diagnozy choroby Alzheimera na etapie prodromalnym lub przedklinicznym, aby móc szybciej wdrożyć profilaktykę lub opóźnić postęp choroby. Potencjalnie dodanie oceny metabolizmu komórkowego do biomarkerów wykonywanych u pacjentów z łagodnymi zaburzeniami poznawczymi, może pomóc ustalić prognozę kliniczną tzn. w jakim momencie rozwinie się demencja. Istnieją już dowody na to, że łączenie różnych biomarkerów Alzheimera zwiększa dokładność diagnozy klinicznej¹¹. Warto też wspomnieć, że genotyp ApoE ε4/4 oraz poziomy beta-amyloidu i białka tau w płynie mózgowo-rdzeniowym mogą w pewnym stopniu przewidywać progresję do choroby Alzheimera u osób z zachowanymi funkcjami poznawczymi⁸.

Badania poziomu DNA mitochondrialnego w płynie mózgowo-rdzeniowym wskazują, że zawartość cf-mtDNA koreluje z markerami patologicznymi choroby Alzheimera: peptydem beta-amyloidowym (Aβ) i fosforylowanym białkiem tau (p-tau), ale nie z markerem uszkodzenia neuronów jak całkowite białko tau (t-tau). Ponadto zakłada się, że niski poziom cf-mtDNA, wraz z niskim poziomem Aβ i wysokim p-tau, stanowią charakterystyczny profil biomarkerów płynu mózgowo-rdzeniowego, który odróżnia powolny postęp Alzheimera od pacjentów z innymi chorobami neurodegeneracyjnymi¹².

Diagnostyka choroby Alzheimera jest utrudniona we wczesnym stadium choroby, gdyż pomimo zachodzących zmian w obrębie mózgu, objawy przez wiele lat są niedostrzegalne. Duże nadzieje wiąże się z odnalezieniem biomarkerów choroby, które ułatwiłyby rozpoznanie i służyły ocenie jej progresji oraz skuteczności podejmowanych terapii.