Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD) uznaje się za zaburzenie rozwoju układu nerwowego, którego przejawy uwidaczniają się już we wczesnym dzieciństwie, z reguły jeszcze przed rozpoczęciem nauki w szkole. Wspomniane zaburzenia rozwoju na poziomie neuronalnym przybierają postać trudności w funkcjonowaniu na poziomie osobistym, społecznym, edukacji oraz w życiu zawodowym. Wymienione trudności stanowią z kolei wynik dysfunkcyjności różnych domen pracy mózgu, w tym pamięci, koncentracji, komunikacji, rozwiązywania problemów, zachowań społecznych, uczenia się czy też odbioru bodźców. Jak przejawia się ADHD u dzieci, a jak u dorosłych? Czego spodziewać się w procesie diagnostycznym ADHD? Dlaczego ADHD bywa mylone z zespołem stresu pourazowego? Jak mogę pomóc sobie lub bliskiej osobie z ADHD? Na te i wiele innych potencjalnych pytań odpowiadamy w poniższym artykule.

Czym jest ADHD – zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi?

ADHD (ang. attention deficit hyperactivity disorder) to jedno z zaburzeń behawioralnych, które może występować u dzieci, młodzieży i osób dorosłych, a które cechuje się następującymi trzema głównymi atypowymi cechami:

1. brak zdolności dłuższej koncentracji i skupienia uwagi,
2. silna impulsywność / ograniczona samokontrola,
3. wewnętrzny niepokój i niemożność zachowania spokoju przez nawet krótki czas¹.

Warto przy tym zaznaczyć, iż przy właściwym zarządzaniu, aneurotypowe zachowania wynikające z ADHD, mogą stać się atutami w życiu codziennym. I tak, impulsywność może częściej przybierać formę spontaniczności lub kreatywności, a potrzeba stałej odmiany i trudność w radzeniu sobie z rutyną przejawiać się jako elastyczność w przyjmowaniu nowych zleceń czy zadań.

Na całym świecie ADHD jest dotkniętych przypuszczalnie około 5% społeczeństwa. O ile oficjalnie ADHD diagnozuje się częściej u chłopców, szacunkowo w szarej strefie niezdiagnozowanych przypadków większy odsetek stanowią dziewczynki, ponieważ ze względu na lepszą zdolność dopasowywania się do reguł społecznych, wykazywane przez nie objawy są mniej widoczne / słabiej nasilone niż u ich rówieśników płci męskiej.

Diagnostyka ADHD u dzieci

U dziecka ADHD można zdiagnozować dopiero po ukończeniu przez nie 7. roku życia, gdyż dopiero w tym wieku zdolność uwagi i koncentracji osiągają w teorii odpowiednio dojrzały poziom. Wcześniej mówimy jedynie o podejrzeniu ADHD. Zgodnie z polską praktyką, przy spełnionym kryterium wieku dziecko można poddać badaniom neuropsychologicznym, np. Zadaniu Ciągłego Wykonywania (Contunuous Performance Task – CPT), Change Task oraz Stop Signal Task, które badają stopień deficytów procesów uwagi oraz kontrolowania rozpoczynania i kończenia reakcji. W procesie diagnostycznym przydatny jest również kwestionariusz ustrukturyzowanego wywiadu diagnostycznego, opracowany w oparciu o ICD/10 oraz normę DSH-IV-TR.

Zgodnie z wynikami pewnej analizy przeglądowej (2002)³ wśród dziecięcych pacjentów, u których postawiono diagnozę ADHD przeważają chłopcy. Przypuszczalnie jest tak dlatego, iż dzieci płci męskiej wykazują wyraźniejsze objawy impulsywności, a jednocześnie częściej obserwuje się u nich tak charakterystyczne (i niepokojące) cechy, jak agresja czy nietrzymanie się ustalonych reguł. Jednocześnie wspomniana publikacja podkreśla, iż u dziewczynek ADHD diagnozuje się przeciętnie później niż u chłopców, prawdopodobnie ze względu na inny charakter występujących u nich objawów, jak też lepszą zdolność maskowania (powierzchownej adaptacji do warunków stawianych przez otoczenie). U dziewczynek obserwuje się częściej zaburzenia skierowane do wewnątrz (ang. Internalising disorders) – na przykład stany lękowe, podczas gdy u chłopców – zaburzenia uzewnętrznione (ang. Externalising disorders), przykładowo są to zaburzenia wykonawcze czy też ze spektrum ODD (zaburzenia opozycyjno-buntownicze; ang. oppositional defiant disorder).

Pierwsze objawy ADHD u dzieci i młodzieży

Co ciekawe, w 2019 roku pewien zespół brytyjskich naukowców doszedł do wniosku, iż rodzice dzieci z ADHD tendencyjnie oceniają te same objawy jako silniejsze u chłopców niż u dziewczynek³. Bez względu na płeć do najwcześniejszych objawów ADHD, które można obserwować już w wieku noworodkowym i poniżej 1 r.ż. zaliczamy¹:

• wyjątkowo częsty, długo utrzymujący się płacz, którego nie daje się niczym uspokoić,
• nieregularny rytm snu i czuwania,
• wzmożona ruchliwość.

U nieco starszych maluchów (wiek przedszkolny) obserwuje się często takie symptomy, jak¹:

• zwiększona skłonność do wypadków i urazów ciała (utrzymująca się również w późniejszych latach),
• outsider (dziecko ma wyraźne trudności z odnalezieniem swojego miejsca w grupie),
• brak wyczucia niebezpieczeństwa, brak strachu,
• brak zdolności uczenia się na własnych negatywnych doświadczeniach,
• potrzeba ruchu, niemożność spokojnego usiedzenia w miejscu przez nawet dość krótki czas.

Generalnie postawienie klinicznej diagnozy ADHD wymaga stwierdzenia sześciu lub więcej z listy oficjalnych objawów, które utrzymują się u danej osoby przez dłużej niż 6 miesięcy i nie odpowiadają jej poziomowi rozwoju jako człowieka. Jednocześnie symptomy te wystąpiły jeszcze przed ukończeniem 7. roku życia, nawet jeżeli wówczas nikt nie przypisał im większego znaczenia^4,5. Takie podejście diagnostyczne odnosi się zarówno do dzieci, jak również osób dorosłych.

Szacuje się, iż u około 50% osób, u których zdiagnozowano ADHD w dzieciństwie lub wieku nastoletnim, objawy zaburzenia będą utrzymywały się również w wieku dorosłym⁴ (niektóre źródła szacują wspomniany odsetek na poziomie nawet 75%).

Reklama

SIAMIT ® Q10 Komb Sprawdź

QuinoMit® Q10 Fluid – Ubichinol MSE Sprawdź

Magnez MSE Sprawdź

B-Kompleks Intercell® Sprawdź

Vaso-Intercell® Sprawdź

Późna diagnoza: zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem  uwagi, czyli ADHD u dorosłych

Według badań epidemiologicznych 2-5 na 100 osób dorosłych jest dotkniętych ADHD⁶.

Znaczna część osób z ADHD otrzymuje ostateczną diagnozę dopiero w wieku dorosłym. Wraz z nią zaś odpowiedź na wiele pytań, które przez wiele lat pozostawały niewyjaśnione – dlaczego ciągle się spóźniam, dlaczego, mimo najlepszych chęci nie mogę się skupić, reaguję impulsywnie, jestem tak bardzo niecierpliwy, nieustannie odczuwam wewnętrzny niepokój? 

Całokształt ADHD u dorosłych różni się od jego dziecięcej postaci. W szczególności dotyczy to mającego miejsce w miarę upływu lat osłabienia hiperaktywności na rzecz utrzymania się, a nawet nasilenia trudności z koncentracją, co w wieku dorosłym pociąga za sobą bardziej nieprzyjemne konsekwencje niż w dzieciństwie.

Złotym standardem diagnostycznym przy podejrzeniu ADHD jest diagnostyka w oparciu o normy DSM-IV-TR / ICD-10.

Oznaki występowania ADHD u dorosłych

Zgodnie z DSM-IV-TR do oficjalnie uznanych symptomów ADHD u dorosłych należą⁷:

• trudności w rozpoczynaniu zadań,
• zmienny poziom koncentracji i/lub trudności ze skoncentrowaniem się w ogóle,
• niezwracanie uwagi na szczegóły,
• brak zdolności wykonywania danej czynności w spokoju i ciszy,
• kłopoty z organizacją własnej pracy, życia prywatnego, przebiegu dnia,
• ustalanie priorytetów to prawdziwe wyzwanie,
• trudności z realizacją i ukończeniem zadań, które wymagają dłuższej koncentracji uwagi,
• impulsywność,
• szybkie frustrowanie się,
• nadmierna aktywność (u dorosłych objaw ten jest zazwyczaj mniej wyraźny niż u dzieci z ADHD),
• chaotyczny styl życia, chaos w domu, na biurku etc. (etykietka bałaganiarza),
• nadużywanie takich substancji, jak alkohol, narkotyki, kawa, jedzenie (u niektórych),
• występowanie zaburzeń towarzyszących (u niektórych pacjentów) / np. depresji,
• roztargnienie, zapominanie o różnych zadaniach, terminach, niezamierzona niepunktualność,
• niecierpliwość,
• nadmierna gadatliwość, popadająca wręcz w słowotok.

Dorośli ADHD-owcy popadają w poważniejsze kłopoty z powodu niepunktualności, notorycznego niedotrzymywania obietnic czy deadline-ów, niekończenia powierzonych im zadań, chaotyczności etc. niż jest to u dzieci. To, na co u maluchów przymyka się dobrodusznie oko, u dorosłych nierzadko traktowane jest jako absolutny „no-go”. ADHD w wieku dorosłym wiąże się ze wzrostem ryzyka nieukończenia studiów, utraty pracy, nieudanego życia osobistego, problemów finansowych, depresji, niskiej samooceny oraz braku wiary w siebie. Występowanie ADHD po ukończeniu 18. roku życia niesie też ze sobą wzrost ryzyka nadużywania takich substancji, jak alkohol, narkotyki czy nikotyna, kompulsywnego objadania się (i związanych z tym wszystkim konsekwencji zdrowotnych), impulsywnych zakupów, uzależnienia od gier komputerowych, seksu, hazardu, a nawet zwiększonym zagrożeniem przestępczości⁸.

Rozpoznanie ADHD u dorosłych

W trakcie procesu diagnostycznego u dorosłych konieczne jest stwierdzenie, czy kryteria ADHD były spełnione już w wieku dziecięcym. Kłopot w tym, iż ze względu na czynnik czasu, przywołanie odpowiedniej ilości symptomów i przykładów zachowań z pamięci, może okazać się nie lada wyzwaniem. Z tego względu niektórzy ADHDowcy lądują w „szarej strefie”, bez oficjalnej diagnozy (nota bene podobne zjawisko dotyczy też przypadków zaburzeń ze spektrum autystycznego). Dlatego jeżeli to możliwe, do procesu diagnostycznego powinny zostać włączone osoby, które znały pacjenta jako dziecko – najczęściej będą to rodzice lub inni bliscy krewni.

Co ciekawe, sama hiperaktywność w wieku dorosłym nie wystarcza, aby osobie dorosłej można było postawić diagnozę ADHD. W wieku dorosłym do kluczowych objawów tego rodzaju zaburzeń należą: impulsywność, pochopne podejmowanie decyzji, trudność w zaprzestaniu wykonywanej aktualnie czynności, notoryczne niedotrzymywanie obietnic, trudność w ustanawianiu priorytetów czy regularna zbyt szybka jazda samochodem⁸.

Jedną z ciekawszych opcji diagnostycznych dla wszystkich osób w wieku powyżej 18. r.ż. jest tzw. „Wywiad diagnostyczny ADHD u Dorosłych (DIVA)”, stworzony przez holenderskich psychiatrów J.J.S. Kooji oraz M.H. Franckena. Przeprowadzenie DIVA zajmuje około 1 godziny i ma formę wywiadu w obecności partnera i/lub bliskiego członka rodziny. DIVA dotyczy wyłącznie objawów typowych dla ADHD i nie uwzględnia innych schorzeń mu towarzyszących (więcej informacji: DIVA, Wywiad Diagnostyczny ADHD u Dorosłych, DIVA Foundation, Holandia sierpień 2010, www.divacenter.eu). Inną ciekawą metodą diagnostyczną, którą można stosować u osób powyżej 18. r.ż. jest test według skali CAARS ( Conners Adult ADHD Rating Scale).

Ostateczna diagnoza ADHD – typy klasyfikacji

Zgodnie z klasyfikacją DSM-5 (ang. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, edycja 5.), diagnozę ADHD dzielimy na trzy typy⁹:

1. ADHD z przewagą zaburzeń nieuwagi – występujący tak samo często u chłopców, jak i dziewczynek.
2. ADHD z przewagą nadruchliwości i impulsywności – występujący około 2-9 razy częściej u chłopców niż dziewczynek.
3. Podtyp mieszany – najczęściej diagnozowana postać ADHD.

Postawienie jasnej diagnozy stwarza osobom z ADHD szansę na kontrolowanie objawów tego zaburzenia psychicznego i podjęcie możliwie normalnego życia: naukę, pracę, utrzymywanie pozytywnych kontaktów społecznych, założenie rodziny i tak dalej. Jednocześnie pojawia się często pytanie: dlaczego akurat ja?

Przyczyny ADHD, czyli co zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia objawów zespołu nadpobudliwości psychoruchowej?

Wybrane czynniki ryzyka zespołu nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi^7,8,11:

• uwarunkowania genetyczne, np. mutacje w genach kodujących receptory dopaminy, transportery dopaminy, produkcję dopaminy, ale nie tylko, chodzi tutaj przede wszystkim o takie geny jak: DRD4, DRD5, DAT, DBH, DDC czy SNAP25,
• eskpozycja na papierosy / alkohol w wieku prenatalnym,
• konsumpcja alkoholu i nikotyny przez rodziców, zwłaszcza matkę,
• uszkodzenia mózgu w wieku prenatalnym,
• niska waga urodzeniowa (< 1500 g),
• we wczesnym dzieciństwie ekspozycja na ołów,
• otyłość matki w ciąży może stanowić pośredni czynnik ryzyka.

Leczenie ADHD i wsparcie mitochondrialne

Szacunkowo około 3 z 4 osób z ADHD odpowiada pozytywnie na leczenie środkami psychostymulującymi, przede wszystkim metylofenidatem bądź atomoteksyną (lek pozbawiony efektu stymulującego, stosowany przede wszystkim w przypadkach, gdy ADHD towarzyszy również depresja)¹². Jeżeli farmakoterapia okaże się skutecznym rozwiązaniem w kontrolowaniu ADHD, warto pomyśleć o możliwym łagodzeniu związanych z nią skutków ubocznych dla organizmu. Na poziomie metabolicznym jedną z najgroźniejszych konsekwencji stosowania metylofenidatu przez dłuższy czas jest osłabienie systemu obrony antyoksydacyjnej oraz zwiększenie ilości wolnych rodników tlenowych (ROS) w organizmie, a co za tym idzie – wzrostu ryzyka wystąpienia stanów zapalnych w obrębie tkanki mózgowej. Uszkodzone przez ROS komórki nie są w stanie produkować wystarczającej ilości energii ATP, a dodatkowo dysfunkcji ulega ich zdolność utrzymywania prawidłowego potencjału elektrycznego, co jest z kolei niezbędne dla prawidłowej pracy neuroprzekaźników, w tym tak istotnej przy ADHD dopaminy oraz w mniejszym stopniu – noradrenaliny.

Z punktu widzenia medycyny mitochondrialnej istotny element programu wsparcia dla osób z ADHD, i to bez względu na wiek, stanowi możliwie skuteczne wsparcie systemu obrony antyrodnikowej, przeciwdziałanie stanom zapalnym oraz wsparcie mitochondrialnej produkcji energii. Medycyna mitochondrialna nie oferuje póki co bezpośredniego sposobu kontrolowania ADHD, jednocześnie jednak pozwala na pomocnicze wsparcie funkcji organizmu, w tym systemu dopaminergicznego. Chodzi o to, że dla prawidłowego funkcjonowania, neurony dopaminergiczne wymagają obecności produkowanych przez mitochondria cząsteczek energii, czyli adenozylotrójfosforanu ATP¹⁴. Z pomocą mitoceutyków osoby z ADHD mogą próbować łagodzić też takie niepożądane skutki długookresowego przyjmowania leków jak: zaburzenia snu, bóle głowy, bóle brzucha, utrata apetytu, podwyższone ciśnienie krwi i podwyższony puls⁹. 

Oprócz farmakoterapii zarówno dzieciom, jak też dorosłym z ADHD często rekomenduje się interwencje psychospołeczne, przy czym w odróżnieniu od osób dorosłych, u dzieci terapia poznawczo-behawioralna (ang. cognitive-behavioral therapy, CBT) nie przynosi większych widocznych efektów^15,16. Specjaliści proponują natomiast wiele innych korzystnych sposobów wsparcia dla osób z ADHD:

• Zdobycie jak największej ilości wiedzy nt. zespołu nadpobudliwości. Zrozumienie jego specyfiki to klucz do zarządzania ADHD na co dzień.
• Przekazywanie dzieciom i dorosłym poczucia własnej wartości.
• Odpowiednio wczesne reagowanie na sygnały ostrzegawcze (np. crash dopaminowy, patrz ramka poniżej), tak aby nie dopuszczać do ekstremalnych sytuacji kryzysowych.
• Większy nacisk na rutynę, jasne reguły gry, przewidywalność, w tym przewidywalność konsekwencji nietrzymania się ustalonych zasad.
• Jasna, otwarta komunikacja.
• Zrównoważone wypełnienie czasu wolnego, przy uwzględnieniu przerw na regenerację.
• Dzielenie dużych, skomplikowanych zadań na niewielkie porcje, „krok po kroku”, klarowne, niewielkie etapy.
• Stałe miejsce do odrabiania lekcji, w którym znajdują się tylko niezbędne przedmioty, stała pora odrabiania prac domowych.
• Stałe pory czynności, które są nieodzowne w życiu codziennym, a nie są zbyt lubiane, np. wynoszenie śmieci we wtorek rano, a zmywanie naczyń zawsze wieczorem o 20:00.
• Osoby z najbliższego otoczenia pacjentów z ADHD koniecznie powinny również zadbać o własne samopoczucie i wystarczającą ilość odpoczynku, czasu na regenerację. Życie z ADHD to wyzwanie, które wymaga od otoczenia cierpliwości, wyrozumiałości oraz samoopanowania i wewnętrznej siły.

Powyższa lista prezentuje zaledwie wybrane sposoby wsparcia osób z ADHD, więcej informacji na ten temat znajdziesz w internecie i odpowiedniej literaturze, bezcennym źródłem wiedzy mogą okazać się też fora tematyczne.

Kilka słów na zakończenie

ADHD jest zaburzeniem behawioralnym, które do dziś pozostaje objęte społeczną stygmą. Tymczasem odpowiednio wczesna diagnoza oraz indywidualnie dobrana terapia oraz duża doza tolerancji otoczenia umożliwiają osobom z ADHD stosunkowo normalne funkcjonowanie w społeczeństwie, a co więcej – na przekucie atypowych cech zachowań w cenne atuty. Kluczowe są przy tym przede wszystkim (samo)akceptacja, tolerancja oraz otwarta komunikacja. Uwzględnienie specyfiki potrzeb i ograniczeń osób z ADHD jest równoznaczne z okazaniem im szacunku jako ludziom. Fakt, dzieci z ADHD potrzebują wiele uwagi, którą będą przyciągały również poprzez negatywne zachowania. Zarówno dzieci, jak i dorośli z ADHD sprawiają wrażenie na osobach neurotypowych, jakby miały w mózgu dżunglę zamiast uporządkowanych sieci neuronalnych. Mimo wszystko – szukajmy pozytywnych cech w swoich najbliższych z ADHD, wspierajmy w nich to, co pozytywne, każdego dnia na nowo. Naprawdę warto.