Rak jelita grubego — charakterystyka choroby

Dowiedz się, czym jest rak jelita grubego? Jakie są przyczyny, objawy, leczenie i profilaktyka tej choroby?

Choroba nowotworowa może dotknąć każdego z nas. Przyczyną mogą być czynniki genetyczne lub środowiskowe. Jeśli chodzi o czynniki genetyczne, to oczywiście nie jesteśmy w stanie zmienić swoich genów, ale możemy wpływać na ich ekspresję. Epigenetyka to nauka zajmująca się badaniem ekspresji genów, które nie są związane ze zmianami w sekwencji nukleotydów. Sekwencja ta może być modyfikowana przez czynniki zewnętrzne i podlegać dziedziczeniu.

Wiele czynników środowiskowych (używki, leki, promieniowanie, zanieczyszczenie środowiska, metale ciężkie, chemia w kosmetykach) może przyczyniać się do powstania stresu oksydacyjnego w komórce. Stres oksydacyjny to wzrost wolnych rodników w organizmie, przy jednoczesnym braku sprawnie działających mechanizmów antyoksydacyjnych. Prowadzi on do uszkodzenia komórek, działając destrukcyjnie na lipidy, białka, strukturę DNA, a także mitochondria. To może prowadzić do zaburzeń na poziomie komórkowym, przewlekłego stanu zapalnego, a co za tym idzie rozwoju chorób, w tym nowotworów. W konsekwencji epigenetyka stanowi niejako mechanizm pośredniczący między genetyką, środowiskiem a chorobą. Co więcej, niektóre choroby są bezpośrednio wywołane przez pewne modyfikacje epigenetyczne. Dlatego warto zadbać o dietę i odpowiedni styl życia oraz chronić się przed czynnikami mogącymi wywołać stres oksydacyjny.

Proces powstawania nowotworów – apoptoza i angiogeneza

Nowotwór to nieprawidłowa tkanka, która rośnie w wyniku niekontrolowanych podziałów, a także w wyniku zaburzenia niektórych mechanizmów, takich jak angiogeneza czy apoptoza. Apoptoza to naturalny proces zaprogramowanej śmierci komórki w organizmach wielokomórkowych. W ramach tego procesu usuwane są komórki zmutowane, zakażone, uszkodzone, a w ich miejsce powstają nowe. Mechanizm ten zapewnia homeostazę i rozwój, zapobiega nadmiernej proliferacji komórek. Procesy regulujące apoptozę wiążą się z ekspresją białek antyapoptotycznych oraz proapoptotycznych. Do apoptozy dochodzi, jeśli przeważają te drugie z rodziny Bcl-2 znajdujące się na błonie mitochondrialnej. Istotnym czynnikiem w regulacji apoptozy jest białko p53. Kieruje ono komórkę na drogę programowanej śmierci, jeśli dojdzie do nieodwracalnych uszkodzeń DNA i nie dopuszcza do przekazywania dalej wadliwej informacji. W większości typach nowotworów gen kodujący to białko nie pełni swojej funkcji, ponieważ jest zmutowany.

Angiogeneza to proces wytwarzania nowych naczyń krwionośnych. Jest przydatna w czasie skaleczeń, ran czy menstruacji u kobiet. Jest ściśle kontrolowana, a nowe naczynia krwionośne pojawiają się tam, gdzie są potrzebne. Komórki nowotworowe mają zdolność do przejęcia kontroli nad tym procesem, wpływając na nadmierny rozrost kapilar, tak aby guz mógł szybko rosnąć. Nowopowstała sieć naczyń krwionośnych odżywia guza i sprawia, że rozrasta się i tworzy przerzuty.

Z medycznego punktu widzenia rak i nowotwór nie są tymi samymi pojęciami, chociaż często są używane wymiennie. Nowotwór to każda zmiana, która spowodowana jest nadmiernym niekontrolowanym rozrostem komórek. Nowotwory dzieli się na łagodne i złośliwe. Nowotwory łagodne zwykle rosną wolniej, mają okrągłe regularne kształty. Są otorebkowane, nie naciekają i nie niszczą okolicznych tkanek i narządów. Nie mają zdolności dawania przerzutów. Nie należy ich jednak lekceważyć, ponieważ przy sprzyjających warunkach mogą przekształcić się w nowotwory złośliwe. Nowotwory złośliwe, a więc również raki, mają zdolność do tworzenia nacieków i uszkadzania okolicznych tkanek i narządów. Zazwyczaj nie posiadają otaczającej torebki i tworzą przerzuty bliskie i odległe, co niestety znacznie zmniejsza rokowania pacjentów. Wzrost złośliwego guza jest szybki i agresywny. Przez długi czas mogą nie dawać żadnych objawów i ujawniają się  w zaawansowanym stadium choroby. Często objawy są niespecyficzne i mylone z innymi chorobami. Rak jest konkretnym rodzajem nowotworu złośliwego, który wywodzi się z tkanki nabłonkowej.  Może rozwinąć się wszędzie tam, gdzie znajdują się nabłonki i skóra, a więc w przewodzie pokarmowym (rak przełyku, jelita grubego, żołądka, pęcherzyka żółciowego), w układzie moczowo-płciowym (rak nerki, rak szyjki macicy, rak pęcherza), a także w narządach gruczołowych (np. rak trzustki, rak piersi, tarczycy, prostaty, nadnerczy).

Przyczyny powstawania raka

Przyczyn powstawania raka może być wiele. Zazwyczaj występuje kilka na raz i nakładają się na siebie. Powodem może być nieodpowiedni styl życia, w którym dominuje stres, przetworzona żywność, brak aktywności fizycznej, siedzący tryb życia, brak relaksu, nieprzerobione traumy, znaczny spadek odporności organizmu. Czynniki dziedziczne, związane z genetycznie uwarunkowaną predyspozycją stanowią od 5 do 30% wszystkich nowotworów. Choroba nowotworowa nie jest chorobą jednogenową, więc nawet u osób, które posiadają mutacje w genie BRCA1, czy RB nie musi dojść do manifestacji choroby, a jedynie mówimy tu o zwiększonym ryzyku i predyspozycji do zachorowania.

Większość przypadków raka jelita grubego jest diagnozowanych po 50 roku życia i zaleca się wykonywanie przesiewowych badań w tym wieku, głównie kolonoskopię. Niestety w ostatnich latach coraz częściej  chorobę diagnozuje się u osób młodych przed czterdziestym rokiem życia, w skrajnych przypadkach może pojawić się u młodzieży. Obecnie diagnostyka medyczna jest na coraz wyższym poziomie, także i w Polsce, co może przyczyniać się do szybszego wykrywania przypadków nowotworów u ludzi młodych. Ma to kluczowe znaczenie dla skuteczności terapii. Chorzy, u których nowotwór jelita grubego zostanie wykryty we wcześniejszym stadium zaawansowania, mają szanse na lepsze rokowania i szybsze wdrożenie leczenia. Warto się więc badać i obserwować swój organizm, zgłaszać się do specjalisty, gdy zauważymy niepokojące objawy, nie zwlekać z diagnostyką. Niestety mężczyźni zgłaszają się dużo później niż kobiety z niepokojącymi objawami oraz częściej umierają na ten rodzaj nowotworu.

Rak jelita grubego — definicja choroby

Rak jelita grubego jest nowotworem złośliwym występującym w obrębie okrężnicy, zgięcia esico-odbytniczego, odbytnicy lub odbytu. Jest drugim najczęstszym nowotworem w Polsce. Rozwija się z komórek nabłonka jelita grubego i są  to najczęściej gruczolakoraki (adenocarcinoma), które wywodzą się z gruczolaków (adenoma) lub rzadziej z polipów ząbkowanych. Prawie 60% przypadków zachorowań występuje w krajach rozwiniętych. Na świecie stanowi trzeci pod względem występowania nowotwór złośliwy. Częściej występuje u mężczyzn niż u kobiet.

Makroskopowo raki jelita grubego mogą przyjmować różne postacie. Klasyfikacja nowotworów Światowej Organizacji Zdrowia z 2010 r. wyróżnia następujące typy wzrostu: grzybiasty (egzofityczny) z dominującym wzrostem do światła jelita, wrzodziejący (endofityczny) z dominującym wzrostem wewnątrz ściany jelita, pierścieniowy z okrężnym zajęciem ściany jelita, (powodujący zwężenie światła jelita) oraz typ naciekający rozległy. W praktyce często spotyka się postacie mieszane.

Klasyfikacja WHO wprowadziła nowy podział histologiczny raka:

  • gruczolakorak (adenocarcinoma);
  • rak gruczołowo-płaskonabłonkowy (adenosquamous carcinoma);
  • rak płaskonabłonkowy (squamos cell carcinoma);
  • rak wrzecionowatokomórkowy (spindle cell carcinoma);
  • rak niezróżnicowany (undifferentiated carcinoma).

Gruczolakorak (adenocarcinoma) występuje w około 90% przypadków raka jelita grubego. Wyróżnia się 3 stopnie zaawansowania tej choroby: G1 (nowotwór najbardziej zróżnicowany, rokujący lepiej), G2 (średnio zróżnicowany), G3 (słabo zróżnicowany o gorszym rokowaniu). Oprócz raka w jelicie grubym bardzo rzadko mogą występować inne nowotwory złośliwe, takie jak guzy neuroendokrynne, chłoniaki, GIST (najczęściej w esicy, 1% wszystkich guzów typu GIST ), mięsaki. Rak jelita grubego rozwija się w większości przypadków na podłożu uszypułowanego, znacznie rzadziej nieuszypułowanego gruczolaka, w którym poprzez procesy metaplastyczne dochodzi do powstania raka nieinwazyjnego, który jest wyłącznie w obrębie błony śluzowej (tzw. raka in situ), a następnie inwazyjnego (naciekanie poza blaszkę właściwą błony śluzowej).

Przyczyny nowotworu jelita grubego

W większości przypadków ważny jest wiek pacjenta (częściej występuje u osób starszych) oraz wywiad rodzinny, gdyż ryzyko wystąpienia tej choroby wiąże się z występowaniem rodzinnej polipowatości gruczolakowatej (prawie o 100% zwiększa się ryzyko zachorowania) lub w wywiadzie rodzinnym występowanie przypadków raka jelita grubego niezwiązanego z polipowatością (70-80%). Uchyłkowatość jelita lub IBS, czyli zespół jelita drażliwego, w którym dominuje nawracający stan zapalny, nie mają dużego wpływu na rozwój raka. Spośród innych czynników ryzyka należą nieswoiste zapalenia IBD (wrzodziejące zapalenie jelita grubego, choroba Leśniowskiego – Crohna), cukrzyca typu 2 oraz mutacje genu BRCA, otyłość, wiek po 50 roku życia.

Zespół metaboliczny (nadciśnienie, otyłość brzuszna, insulinooporność, hipercholesterolemia) zwiększa znacznie wystąpienie raka jelita grubego głównie u mężczyzn. W przypadku wrzodziejącego zapalenia jelita grubego ryzyko zachorowania wzrasta niemalże dwudziestokrotnie, w przypadku choroby Leśniowskiego- Crohna – trzykrotnie. U osób cierpiących na te choroby, po wielu latach dochodzi do dysplazji błony wyściełającej okrężnicę i odbytnicę. Z biegiem lat dysplazja może przekształcić się w raka. Warto na etapie choroby IBD zadbać o odpowiednią dietę łagodzącą objawy oraz celowaną suplementację.

Dysplazja to różnego rodzaju stany patologiczne, dotyczące głównie nabłonków i tkanki łącznej. Nieprawidłowe dojrzewanie czy kształtowanie się komórek oraz ich struktur, w konsekwencji może prowadzić do stopniowej przemiany i przebudowy zdrowego narządu. Dysplazja bywa określana jako stan przejściowy między rozrostem tkanki a nowotworem. Bardzo ważnym czynnikiem ryzyka zachorowań jest nieodpowiednia dieta bogatotłuszczowa, obfitująca w przetworzone i czerwone mięso, produkty wysokokaloryczne, fast-food, zawierające substancje konserwujące i tłuszcze trans, dieta uboga w błonnik, warzywa i owoce, wapń, a także zbyt mała ilość wypijanych płynów, siedzący tryb życia, picie alkoholu czy palenie papierosów, otyłość. W innych przypadkach ryzyko może zwiększać przebyta radioterapia obszaru jamy brzusznej, obecność uretorosigmoidostomii, infekcje HPV, przebyty rak szyjki macicy czy sromu, wirus HIV, bierne stosunki analne, przyjmowanie leków immunosupresyjnych po przeszczepie organów.

Rak jelita grubego – objawy

Ten typ nowotworu rozwija się bardzo powoli, zazwyczaj kilka lub kilkanaście lat. Gdy widoczne są objawy, zazwyczaj jest to już późniejsze stadium. Dlatego tak ważne są badania przesiewowe i obserwowanie swojego organizmu. Rak jelita grubego może dawać niespecyficzne objawy, które mogą przypominać problemy trawienne, co niestety utrudnia jego wykrycie we wczesnym stadium. Objawy często zależą od lokalizacji guza.

Do objawów można zaliczyć:

  • krew w kale, często także utajona,
  • stolec ciemny, brunatny z domieszką krwi,
  • uczucie niepełnego wypróżnienia,
  • kolkę jelitową,
  • dyskomfort podczas siedzenia,
  • wydzielina śluzopodobna z odbytu,
  • nietrzymanie stolca i gazów,
  • zmianę rytmu wypróżniania,
  • brak łaknienia,
  • goraczkę,
  • wymioty,
  • wzdęcia i przelewanie w jelitach,
  • osłabienie, męczliwość mięśni,
  • niecharakterystyczne bóle w obrębie podbrzusza,
  • poranna biegunka,
  • świąd w okolicy odbytu,  
  • występowanie zaparć na przemian z biegunką,
  • niezamierzona utraty masy ciała,
  • krew w stolcu,
  • ołówkowe stolce ze względu na obecność zwężenia światła jelita grubego,
  • bóle brzucha,
  • anemię z niedoboru żelaza.

Jak przebiega diagnostyka nowotworu jelita grubego?

W sytuacji podejrzenia nowotworu jelita grubego należy rozpocząć badanie podmiotowe jak i przedmiotowe, również badanie per rectum, czyli przez odbyt. Najczęstszym badaniem jest kolonoskopia, ale także sigmoidoskopia oraz rektoskopia. Niezbędne jest także wykonanie badań obrazowych, takich jak USG, TK (tomografia komputerowa) lub rezonans magnetyczny jamy brzusznej i miednicy. W celu sprawdzenia ewentualnych odległych przerzutów, także Rtg klatki piersiowej. Przy niejasnym wyniku TK można wykonać pozytonową emisyjną tomografię (PET-TK). Niezbędne jest także zrobienie badań laboratoryjnych w celu ocenienia sprawności nerek czy wątroby, a także ogólnego stanu pacjenta. W przypadku kobiet zaleca się również zrobić pełne badanie ginekologiczne wraz z cytologią. Onkodietetyk może poszerzać diagnostykę w celu sprawdzenia niedoborów żywieniowych i ułożenia odpowiedniej diety i celowanej suplementacji.

Przerzuty możliwe przy raku jelita grubego

W przypadku znacznego zaawansowania choroby nowotworowej, może dojść do naciekania na inne narządy, które są w pobliżu (pochwa, pęcherz moczowy) lub pojawienia się przerzutów odległych w wątrobie lub płucach. Przerzuty mogą pojawić się także w otrzewnej czy w kościach.

Leczenie wykorzystywane przy raku jelita grubego

Sposób leczenia raka jelita grubego jest powiązane z lokalizacją guza oraz stopniem zaawansowania choroby. We wczesnym stadium nowotworu możliwe jest całkowite wyleczenie. Jeśli guz jest operacyjny i nie doszło do licznych przerzutów, przeprowadza się operację polegająca na usunięciu guza z marginesem zdrowych tkanek oraz węzłów chłonnych regionalnych. W niektórych przypadkach leczenie operacyjne jest skojarzone z radioterapią i chemioterapią. Chemioterapia polega na stosowaniu lekarstw cytostatycznych (ograniczających wzrost guza) oraz cytotoksycznych (niszczących komórki nowotworowe). Najczęściej podawana jest w formie zastrzyków dożylnych, infuzji, rzadziej w postaci tabletek. Chemioterapię zazwyczaj stosuje się w leczeniu adjuwantowym, gdzie łączy się chirurgiczne usunięcie guza, chemioterapię oraz radioterapię. Jest również wykorzystywana jako rozwiązanie paliatywne, które stosuje się u pacjentów w celu przedłużenia i poprawy jakości życia. Niestety cytostatyki nie działają wybiórczo i niszczą komórki nowotworowe, ale także komórki zdrowe. Radioterapia polega na wykorzystaniu promieniowania jonizującego do niszczenia komórek nowotworowych. Promieniowanie bezpośrednio działa na cząsteczki DNA w komórkach, jonizując zasady, z których jest zbudowane. Pośrednio działa na cząsteczki wody a produktem rozpadu są rodniki tlenowe, które łącząc się z zasadami azotowymi DNA, powodując rozpad komórki. Wyróżniamy kilka rodzajów radioterapii:

  • brachyterapia (źródło promieniowania umieszcza się w samym guzie i w bliskiej okolicy),
  • teleradioterapia (źródło promieniowania znajduje się w pełnej odległości od chorego – stosuje się ją w przypadku większości nowotworów),
  • radioterapia radykalna oraz paliatywna.

Zarówno chemioterapia, jak i radioterapia powodują wiele skutków ubocznych. Warto przed leczeniem przygotować się i skorzystać z porad specjalisty na temat żywienia przed w czasie i po zastosowaniu leczenia. Dieta często musi ulegać modyfikacjom w zależności od stanu odżywienia pacjenta, a także samopoczucia (biegunki, zaparcia, nudności).

Czasami przed operacją stosuje się chemioterapię i radioterapię, które mają na celu zmniejszenie guza lub po operacji w celu usunięcia komórek macierzystych. Leczenie operacyjne raka jelita grubego wiąże się niekiedy z wyłonieniem stomii, czyli przetoki. Jest to otwór na zewnątrz brzucha, przez który treść jelitowa jest wydalana z organizmu. Tu także należy zastosować odpowiednią dietę i zadbać o pielęgnację stomii za pomocą produktów przeznaczonych do tego.

Nowotwór jelita grubego — rokowania

Rokowania zależne są od stopnia zaawansowania choroby. Jeśli jest to wczesne stadium bez nacieków na inne organy oraz przerzutów do węzłów chłonnych, daje to szansę na całkowite wyzdrowienie. Szanse znacznie maleją wraz z pojawieniem się przerzutów na przyległe narządy – wtedy szanse to około 67-70%.  W przypadku przerzutów odległych szanse na wyzdrowienie są coraz mniejsze. Nie mniej jednak każdy przypadek jest indywidualny. Ogromną rolę w trakcie leczenia odgrywa psychika pacjenta, nastawienie, a także wspieranie się dietą i celowaną suplementacją.

Leczenie powinno obejmować także współpracę z dietetykiem klinicznym w celu zapobiegania kacheksji, czyli skrajnego niedożywienia, a także lekarza psychiatry oraz psychoonkologia. Diagnoza i leczenie raka, a także skutki uboczne terapii, są często przyczyną silnej depresji u pacjentów onkologicznych. Choroba ta wiąże się z utratą kontroli nad wieloma aspektami  życia, czasami weryfikuje przyjaźnie i miłość bliskich osób. Warto poprosić o pomoc i zgłosić się do specjalisty. Należy też pamiętać, że rak ten może być wyleczalny, a w medycynie zdarzają się także przypadki spontanicznych remisji.

Profilaktyka raka jelita grubego

Ogromny wpływ na nasze zdrowie, a także na profilaktykę raka jelita grubego ma styl życia oraz dieta. Kolonoskopia jest badaniem, które w wielu przypadkach ratuje życie. Pozwala ona lekarzowi obejrzeć jelito od środka i zlokalizować niepokojące zmiany, jak na przykład polipy, które można usunąć podczas badania. Wycinki z takich zmian pobiera się w celu wykonania badania histopatologicznego. Usunięcie polipów jest bardzo istotną częścią zabiegu, gdyż to one mogą przekształcić się w nowotwór złośliwy. W Polsce badania przesiewowe wykonuje się po 50 roku życia. Jednak niepokojące objawy czy występowanie raka jelita grubego w rodzinie lub polipowatości rodzinnej zobowiązuje do wykonania badania w młodszym wieku. Z mniejszym ryzykiem zachorowania na nowotwór jelita grubego wiąże się dieta przeciwzapalna śródziemnomorska, bogata w warzywa, owoce, ryby i produkty z pełnego ziarna zbóż. Warto do diety włączyć kasze, produkty z pełnego przemiału, owoce jagodowe, oleje roślinne tłoczone na zimno, strączki, pestki i nasiona. Należy zadbać o podaż błonnika, węglowodanów złożonych, dobrej jakości białka z chudego białego mięsa oraz ryb z połowów. Kluczowe jest nawadnianie się, nie przejadanie, a także relaks i aktywność fizyczna. Do diety można także wprowadzić produkty antynowotworowe, takie jak m.in. warzywa kapustne, imbir, kurkumę, szafran, pomidory, borówki, cytrusy, kawę, zieloną herbatę.

Autor: Katarzyna Arkuszyńska

0:00
0:00