Atopowe zapalenie skóry (inaczej wyprysk atopowy lub wyprysk endogenny) jest przewlekłą i nawrotową chorobą skóry, rozpoczynającą się zazwyczaj w okresie wczesnego dzieciństwa. Atopowe zapalenie skóry to nieprzyjemna dolegliwość, z którą boryka się wiele osób w różnym wieku. Nawracający świąd i egzema towarzyszące temu schorzeniu wywołują ogromny dyskomfort u chorego, prowadząc do rozdrażnienia, pogorszenia relacji zawodowych i osobistych, niskiej samooceny czy nawet czasami depresji.
Przyczyn AZS jest wiele, należą do nich zarówno mechanizmy genetyczne, jak i czynniki środowiskowe. Ogromne znaczenie w łagodzeniu objawów tego schorzenia oprócz leków i emolientów ma odpowiednia dieta i celowana suplementacja, a także wykluczenie alergenów, wzmocnienie odporności organizmu i przywrócenie prawidłowej flory bakteryjnej, jak również wprowadzenie metod relaksacyjnych, które zmniejszą stres.
Atopowe zapalenie skóry — co to takiego?
Atopowe zapalenie skóry (AZS) to przewlekła choroba, która przebiega z okresami zaostrzeń i remisji. Charakteryzuje ją suchość i zaczerwienie skóry, świąd, pojawianie się wykwitów skórnych takich jak grudki, strupy, przeczosy, nadżerki, które wynikają z nadmiernego drapania. AZS częściej występuje w krajach uprzemysłowionych i w większych miastach. Pod wpływem przewlekłego drapania, może dochodzić do lichenizacji, czyli pogrubienia naskórka w miejscu drapania. Skóra jest często sucha i popękana, ściągnięta i nadwrażliwa. Niektórzy pacjenci odczuwają bolesność. W każdym okresie życia w najcięższych przypadkach może dojść do zajęcia całej skóry chorego, co nazywamy erytrodermią. Z powodu tej choroby cierpią zarówno dzieci – około 15% – 20%, jak i osoby dorosłe 5 – 10%, częściej kobiety. W ciągu ostatnich 30 lat zachorowalność na AZS znacząco wzrosła i często współistnieje z chorobami takimi jak astma, alergie pokarmowe, przewlekłe zapalenie zatok oraz nieżyt nosa. Choroba ta jest mocno powiązana z występowaniem przewlekłego stresu lub nagłej sytuacji stresowej, jako reakcja somatyczna. AZS może występować razem z takimi chorobami jak rybia łuska, zespół Nethertona, zespół Hioba, czy zespół immunodysregulacji, czy enteropatii wysiękowej.
Przyczyny atopowego zapalenia skóry
Przyczyny AZS są bardzo złożone i najczęściej nakładają się na siebie. W rozwoju tego schorzenia biorą udział czynniki genetyczne, immunologiczne oraz środowiskowe.
Czynniki genetyczne
Ryzyko rozwoju AZS wzrasta u dzieci rodziców zmagających się z alergiami, atopią skóry, astmą, alergicznym nieżytem nosa. Badania wykazały, że około 70% pacjentów z AZS ma obciążony atopowy wywiad rodzinny. Ważną rolę odgrywa również wpływ środowiska na ciężarną matkę oraz imprinting genetyczny na etapie życia płodowego, oraz wczesno-noworodkowego. Jeśli w rodzinie choruje matka, to ryzyko wystąpienia AZS u dzieci jest większe, niż kiedy choruje ojciec. Jeśli chorują obydwoje rodzice, ryzyko to wzrasta aż do 80%. Z występowaniem AZS powiązano aż 60 genów, które mogą występować w 9 lokalizacjach chromosomowych w genomie ludzkim – te miejsca nazwano ATOD (Atopic dermatitis locus).
Geny, których mutacje są powiązane z AZS i odgrywają rolę w patogenezie tej choroby, można podzielić na 4 grupy:
- Geny kodujące białka funkcjonalne i strukturalne naskórka, których dysfunkcja przyczynia się do osłabienia szczelności bariery naskórka. Są to, m.in. gen filagryny FLG, gen N-metylotranferazy degradujący histaminę, geny kodujące proteazy naskórka, czy geny kodujące białka połączeń międzykomórkowych (klaudyny, okludyny), chymotrypsynę i trypsynę warstwy rogowej.
- Geny kodujące receptory dla neuropeptydów i neurohormonów.
- Geny kodujące białka odgrywające rolę w patogenezie świądu.
- Geny kodujące białka odpowiedzialne za odpowiedź nieswoistą (wrodzoną) oraz swoistą (nabytą) odpowiedzi immunologicznej.
Wykazano silny związek mutacji w genie kodującym filagrynę (FLG) a predyspozycją do rozwoju atopowego zapalenia skóry. Posiadanie mutacji w genie kodującym filagrynę związane jest z także z podwyższonym poziomem IgE w surowicy, ciężkim przebiegiem AZS oraz współwystępowaniem astmy. Z filagryny powstaje czynnik naturalnie nawilżający skórę, zatem zmniejszenie ilości filagryny powoduje niedobór naturalnego czynnika nawilżającego i tym samym sprawia, że skóra jest sucha. Z brakiem filagryny związany jest także niekorzystny wzrost pH skóry. Z kolei podwyższone pH skóry stwarza niesprzyjające warunki dla syntezy lipidów, które wypełniają przestrzenie międzykomórkowe w warstwie rogowej. Kolejnym ważnym genem w rozwoju AZS jest gen SPINK, który koduje białko LEKT1-inhibitor proteaz serynowych naskórka. Niedobór inhibitora LEKT1 powoduje w naskórku wzrost aktywności proteaz serynowych egzo- i endogennych. Efektem tego jest niszczenie połączeń pomiędzy komórkami naskórka oraz otwarcie bariery naskórkowej dla alergenów i patogenów. Uszkodzenie integralności warstwy rogowej, zmniejszona zawartość lipidów i obniża ekspresję peptydu przeciwbakteryjnego katelicydyny (LL-37) – sprzyja to zwiększonej podatności skóry pacjentów z AZS na infekcje.
Czynniki immunologiczne
AZS jest związane z nieprawidłowym funkcjonowaniem takich składowych układu immunologicznego jak: limfocyty, komórki Langerhansa czy mastocyty. Cechą charakterystyczną osób z AZS jest niedobór w skórze mechanizmów odporności nieswoistej. Obserwuje się w naskórku obniżoną ekspresję peptydów przeciwbakteryjnych oraz zmniejszenie ilości dermicydyny w pocie. Dużą rolę odgrywają limfocyty Th2, które wytwarzają nadmierne ilości cytokinin prozapalnych, odpowiedzialnych za wzniecanie reakcji zapalnej, a także pojawienie się świądu. Równolegle z Th2 aktywność mogą przejawiać TH17, Th22 czy TH1, których działanie powoduje podtrzymanie stanu zapalnego. Często, ale nie zawsze, występuje podwyższony poziom immunoglobuliny E w surowicy krwi. W naskórku osób chorych obniżona jest ekspresja receptorów rozpoznających substancje wytwarzane przez wirusy, bakterie, czy grzyby. Jest to tzw. defekt bariery naskórkowej. Skóra atopowa jest podatna na zasiedlanie przez mikroorganizmy i skłonna do nadkażeń. Charakteryzuje się również nadmierną utratą wody przez skórę. Mikrobiota skóry w AZS jest często zaburzona. W okresach zaostrzenia choroby dominuje gronkowiec złocisty. Często również dochodzi do nadkażeń S. aureus oraz infekcji grzybiczych spowodowanych przez Mallasezzia furfur, a także niedobór Bifidobacterium w jelicie pacjenta.
Czynniki środowiskowe
Należą do nich:
- zanieczyszczenie środowiska,
- toksyny,
- alergeny pokarmowe,
- infekcje bakteryjne, wirusowe oraz pasożytnicze,
- temperatura i wilgotność powietrza,
- alkohol, palenie papierosów,
- stres i nieradzenie sobie ze stresem,
- niekarmienie noworodka piersią (wzrasta ryzyko),
- detergenty oraz kosmetyki,
- konserwanty w żywności,
- żywność przetworzona, prozapalna,
- nadmierna higiena i zbyt częsty kontakt z wilgocią.
Objawy AZS — jak je rozpoznać?
AZS jest chorobą heterogenną — lokalizacja i wygląd zmian skórnych jest różny, w zależności od wieku pacjenta, nasilenia choroby czy lokalizacji. We wczesnym dzieciństwie do 2 roku życia zmiany skórne zazwyczaj obejmują okolice twarzy, głównie policzki, mogą pojawiać się na powierzchni bocznej ramion i ud oraz grzbietach stóp czy dłoni. Są to zwyczaj wykwity o charakterze rumieniowo – wysiękowych dość mocno odgraniczone od skóry zdrowej. Od 2 do 12 roku życia zmiany występują głównie na szyi, karku, w zgięciach łokciowych oraz pod kolanami. Mogą pojawić się przeczosy, strupy, grudki, czy nadżerki ze względu na nasilony świąd i intensywne drapanie. Zmiany są nieostro odgraniczone od zdrowej niezmienionej skóry. W późniejszym wieku zmiany mogą pojawić się na czole, w okolicach ust, na grzbiecie, a naskórek często ulega pogrubieniu. Najbardziej charakterystycznym objawem w AZS jest uporczywy świąd, pojawianie się czerwonych plam, grudek i liszai. Skóra staje się pergaminowa, przezroczysta i sucha.
Rozpoznanie AZS ustala lekarz na podstawie dokładnie zebranego wywiadu lekarskiego oraz wyniku badania pacjenta z oceną charakteru wykwitów skórnych. Najczęściej choroba diagnozowana jest na podstawie objawów klinicznych. Należy wykluczyć również inne jednostki chorobowe, m.in. takie jak: łojotokowe zapalenie skóry, trądzik niemowlęcy, rybią łuskę, potówki, łuszczycę, zaburzenia naczyniowe, liszaj płaski, grzybicę skóry, chorobę Duhringa, teleangietazje, wyprysk pieniążkowaty, łupież różowy Giberta, infekcje bakteryjne, wirusowe, grzybicze czy pasożytnicze. W celu rozpoznania choroby stosuje się kryteria diagnostyczne zaproponowane przez dermatologów Hanifina i Rajkę. Warunkiem rozpoznania choroby jest występowanie trzech z czterech głównych objawów klinicznych (główne kryteria diagnostyczne) oraz stwierdzenie co najmniej trzech kryteriów uzupełniających.
W diagnozowaniu AZS bierze się pod uwagę kryteria główne:
- świąd skóry,
- nawrotowy przebieg dolegliwości,
- charakterystyczną lokalizację zmian skórnych w zależności od wieku,
- dodatni wywiad rodzinny.
Kryteria uzupełniające to:
- świąd podczas pocenia się,
- suchość i pękanie skóry,
- podwyższony poziom IgE,
- skłonność do nawrotowych zmian skórnych,
- zwiększona podatność na zakażenie patogenami,
- alergie wziewne i pokarmowe,
- zaostrzenie zmian podczas silnego stresu,
- częste zapalenie spojówek,
- nietolerancje pokarmowe,
- wyprysk sutków,
- zapalenie czerwieni wargowej,
- nietolerowanie wełny,
- biały dermografizm, czyli paradoksalna reakcja skóry, która u chorych na atopowe zapalenie skóry przejawia się tym, że po zadrapaniu skóra reaguje zblednięciem, a nie zaczerwieniem,
- objaw Dennie – Morgana (pogłębienie fałdów skórnych podoczodołowych).
Często dermatolodzy zalecają wykonanie dodatkowych badań, pomocnych w postawieniu prawidłowej diagnozy. Są to:
AZS u dzieci — jak wygląda leczenie?
Charakterystyczną cechą atopowego zapalenia skóry u dzieci jest podobnie jak u dorosłych uporczywy i bardzo nasilony świąd skóry, który może wywołać rozdrażnienie i niepokój dziecka, a także wybudzanie ze snu czy nawet bezsenność. Często występuje suchość i podrażnienie skóry, które mogą nasilić się przy nieprawidłowej pielęgnacji dziecka, czy kontakcie z alergenami lub z potem. Diagnostyka jest dosyć złożona, w szczególności, jeśli chodzi o malutkie dzieci. W przypadku wystąpienia na skórze dziecka zmian skórnych przebiegających z intensywnym świądem wskazana jest wizyta u lekarza dermatologa w celu postawienia diagnozy, przeprowadzenia diagnostyki i leczenia zmian. Rozpoznanie atopowego zapalenia skóry u dzieci i niemowląt odbywa się podobnie jak u dorosłych, na podstawie kryteriów Hanifina i Rajki.
W celu potwierdzenia tła alergicznego choroby u dzieci powyżej 4 roku życia przeprowadza się tzw. skórne testy punktowe. Testy te wykonuje się na skórze przedramienia z podejrzanymi alergenami pokarmowymi, pyłkami i roztoczami kurzu domowego, sierścią zwierząt czy pleśniami. W przypadku braku możliwości wykonania testów (niedostateczny wiek pacjenta, konieczność stałego pobierania leków przeciwalergicznych) można wykonać badanie z krwi i oznaczyć miano przeciwciał IgE skierowanych przeciwko konkretnym alergenom lub zmierzyć ich całkowitą pulę. U dzieci i niemowląt przede wszystkim należy wykluczyć czynniki uczulające, jeśli uda się je ustalić. W przypadku zaostrzenia dolegliwości należy zastosować preparaty przeciwzapalne, w tym preparaty steroidowe. Preparaty steroidowe nie mogą być stosowane permanentnie, gdyż mają wiele skutków ubocznych. Po dłuższym czasie stosowania niestety ich działanie słabnie. Pojawiły się bezpieczniejsze leki – inhibitory kalcyneuryny, które także zapobiegają nawrotom choroby. Do zmniejszania świądu stosuje się leki przeciwhistaminowe. W niektórych przypadkach przy nadmiernym rozdrażnieniu u dziecka lekarz może zalecić preparaty uspokajające, ułatwiające zasypianie.
W cięższych przypadkach stosuje się u dzieci fototerapię. Jeśli AZS rozprzestrzeni się po całym ciele, zazwyczaj hospitalizuje się dziecko. Jeśli u dziecka stwierdzono, alergie można przeprowadzić immunoterapię alergenową. U dzieci i niemowląt chorych na atopowe zapalenie skóry często występuje alergia wziewna, kontaktowa lub pokarmowa. Alergeny mogą także stanowić jaja pasożytów, takich jak glista ludzka, lamblie czy owsiki.
Jak pielęgnować skórę dziecka z AZS
Podstawowym celem terapii miejscowej AZS jest prawidłowa pielęgnacja skóry, odbudowa bariery naskórkowej oraz leczenie pojawiających się stanów zapalnych na skórze. Skórę należy nawilżać i natłuszczać specjalnymi preparatami tak zwanymi emolientami. Emolienty to specjalistyczne dermokosmetyki, wykorzystujące w swoim składzie substancje, które pomagają utrzymać odpowiednie nawilżenie skóry, natłuszczają ją, niwelują podrażnienia i odbudowują płaszcz hydrolipidowy naskórka. Pomagają również chronić skórę przed możliwym negatywnym wpływem czynników środowiskowych, w tym również alergenów. Emolienty zmniejszają uczucie świądu oraz działają przeciwzapalnie. Skóra chorego dziecka powinna być smarowana emolientami (kremy, lotiony, emulsje do kąpieli) kilka razy dziennie (3-5 razy dziennie). Emolienty dla dzieci z AZS nie powinny zawierać żadnych barwników oraz komponenty zapachowej, pożądany jest w składzie humektant, który wiąże i zatrzymuje wodę w skórze (glicerol, sorbitol, mocznik, substancje okluzyjne). Kąpiele dziecka powinny być krótkie, a woda nie powinna być zbyt gorąca. Należy stosować tylko preparaty dermatologiczne hipoalergiczne najwyższej jakości. Po kąpieli skórę dziecka należy delikatnie osuszyć, nie pocierając naskórka. Po osuszeniu należy od razu nałożyć w sposób bardzo delikatny (unikamy pocierania) emolient. Ręcznik, ubranka, czy pościel powinny mieć naturalny skład i powinny być wykonane z delikatnej tkaniny. Należy wyeliminować wszystkie drażniące detergenty i wprowadzić ich naturalne zamienniki, również do prania ubranek dziecka czy pościeli. Należy dbać o odpowiednią temperaturę i wilgotność w pokoju dziecka.
Leczenie AZS u dorosłych
Leczenie AZS u dorosłych jest bardzo zbliżone do leczenia dzieci. Najpopularniejszą grupą leków stosowaną w leczeniu zmian zapalnych są miejscowe glikokortykosteroidy (mGKS) potocznie zwane sterydami. Substancje te działają przeciwzapalnie oraz przeciwświądowo poprzez hamowanie uwalniania mediatorów reakcji zapalnej. Dostępne są w formie maści, kremów, żeli oraz aerozoli. Drugą grupą leków stosowanych w leczeniu AZS są miejscowe inhibitory kalcyneuryny (mIK) – takrolimus oraz pimekrolimus. Blokują one aktywność limfocytów T, a co za tym idzie, hamują uwalnianie cytokinin prozapalnych. Wpływają również pozytywnie na odbudowę bariery naskórka. Jeśli dochodzi do nadważenia gronkowcem złocistym, lekarz przepisze antybiotyk do smarowania na skórę lub ogólne leczenie antybiotykami, w zależności od nasilenia problemu. Nadkażenie skóry gronkowcem może objawiać się w postaci żółtych wykwitów i strupów oraz bolesnością zmienionych miejsc. Jeśli dojdzie do nadkażenia wirusem opryszczki czy grzybami, należy zastosować leki przeciwwirusowe i przeciwgrzybiczne. Osoby chore na AZS powinny zadbać o wzmocnienie odporności, a także unikać kontaktu z osobami, które są aktywnie zakażone wirusem opryszczki.
W Leczeniu AZS stosuje się również leki przeciwhistaminowe, które hamują wyrzut histaminy uwalnianej przez komórki układu odpornościowego w kontakcie z alergenem. Redukują one świąd, pieczenie i zaczerwienienie. Niektóre z leków przeciwhistaminowych działają na układ nerwowy i mają działanie uspokajające i nasenne. Są to leki 1 generacji. Korzystnie działają u pacjentów, którzy borykają się z bezsennością i niepokojem związanymi z chorobą. Leki przeciwhistaminowe 2 generacji działają bardziej wybiórczo i są bardziej bezpieczne.
Fototerapia jest metodą leczenia atopowego zapalenia skóry zarówno u dorosłych, jak i u dzieci w wieku szkolnym. Polega ona na naświetlaniu skóry specjalistycznymi lampami, które emitują światło naśladujące spektrum promieniowania słonecznego UVA i UVB, ale z określonym i wybiórczym zakresem fal. Metodę tą stosuje się raczej w cięższych przypadkach AZS i powinna być przeprowadzona przez specjalistę dermatologa. Przeciwwskazaniem do fototerapii jest padaczka, choroby nowotworowe oraz klaustrofobia. Jeśli pacjent cierpi przy AZS na alergie, można zastosować swoistą immunoterapię alergenową, czyli proces odczulania, który stopniowo zmniejsza wrażliwość pacjenta na alergen. Sprawdza się ona głównie u pacjentów uczulonych na pyłki roślin i roztocza kurzu domowego. Jeśli świąd u pacjenta nasila się, można zastosować kąpiel w siemieniu lnianym oraz zimne okłady czy opatrunki z zastosowaniem emolientu.
Podobnie jak u dzieci i niemowląt należy używać kosmetyków hipoalergicznych, pozbawionych barwników i substancji zapachowych. Odzież powinna być naturalna bez dodatków sztucznych włókien. Lepiej wziąć prysznic niż kąpiel w wannie. Jeśli decydujemy się na kąpiel, niech to będzie kąpiel w wodzie o niższej temperaturze z dodatkiem emolientu lub siemienia lnianego niemielonego. Skórę należy bardzo delikatnie osuszyć i od razu natłuścić. Nawet gdy objawy zmniejszają się, nie należy zaniechać stosowania emolientów. Pościel i odzież powinna być wykonana z naturalnych materiałów. Należy unikać wełny, która może podrażnić skórę. Nie wskazane są kąpiele w basenie z chlorowaną wodą. Nie należy się przegrzewać i intensywnie ćwiczyć, gdyż pot może nasilić świąd i pieczenie.
AZS a mitochondria
AZS jest chorobą ściśle powiązaną z immunologią i ze stanem zapalnym. Mitochondria to organella, które odpowiedzialne są za wytwarzanie energii w naszym organizmie. Od ich prawidłowego funkcjonowania, zależy praca wszystkich narządów, gruczołów i układów. Łatwo je osłabić prozapalną dietą, brakiem snu, narażeniem na toksyny, brakiem składników mineralnych i witamin. Przewlekły stres bardzo często prowadzi do mitochondriopatii, a co za tym idzie, nasilają się procesy zapalne i autoimmunologiczne. Warto zadbać o mitochondria zarówno poprzez zmianę stylu życia, diety, jak i odpowiednią suplementację. Kluczowymi składnikami są tu: koenzym Q10, witaminy z grupy B, magnez, spermidyna, witamina A, cynk czy selen.
Jak powinna wyglądać dietoterapia w przypadku AZS?
Jeśli pacjent cierpi na alergie pokarmowe i alergie na pyłki traw, należy na jakiś czas wyeliminować pokarmy uczulające oraz te, które wchodzą w reakcje krzyżowe. W Internecie można znaleźć pomocnicze tabele z produktami występującymi w alergii krzyżowej. Nie mniej jednak tych pokarmów może być sporo do wyeliminowania, więc warto udać się do dietetyka klinicznego, który ustali taką dietę eliminacyjną. Dieta ta nie może trwać przez cały czas, a produkty po jakimś czasie należy powoli wprowadzać, łącząc to oczywiście z podstawowym leczeniem AZS. Najczęstszymi alergenami są: mleko krowie, owoce morza, cytrusy, gluten, kakao, orzechy, ryby, pszenica, jaja oraz soja. Zmiany skórne może także nasilać zbyt częste spożywanie mięsa, wędlin, parówek, a także sezam, seler, czy gorczyca oraz ostre przyprawy. Z napojów niewskazana jest kawa. Należy także ograniczyć spożycie cukru i słodkich oraz słonych przekąsek. Bezwzględnie należy wyeliminować żywność przetworzoną, nowalijki, pryskane owoce i warzywa, żywność gotową, paczkowaną i zawierającą konserwanty. Im krótszy skład produktu, tym lepiej. Zaleca się unikanie jadania na mieście, na rzecz gotowania w domu na bazie produktów z czystym prostym składem. Dieta powinna być bogata w kwasy tłuszczowe omega 3, warzywa liściaste oraz o żółtym i pomarańczowym kolorze, owoce jagodowe, błonnik i dobrej jakości białko (unikaj mięsa ostrzykiwanego antybiotykami i hormonami), pestki dyni i słonecznika. Ważne jest odpowiednie nawadnianie organizmu. Należy unikać picia kawy, alkoholu oraz palenia papierosów. Korzystny wpływ wykazuje kwas GLA (gamma-linolenowy), który można znaleźć w oleju z wiesiołka czy ogórecznika. Do swojej diety należy wprowadzić także olej lniany tłoczony na zimno z upraw ekologicznych oraz wysokie dawki czystych Omega 3 EPA i DHA, które zmniejszają stany zapalne. Preparaty muszą być najwyższej jakości pozyskiwane z małych dziko żyjących ryb. Jeśli pacjent nie jest uczulony na nasiona czarnuszki, świetnie sprawdzi się również olej z nasion czarnuszki. W celu oczyszczenia organizmu z toksyn można stosować zielone koktajle z dodatkiem młodego zielonego jęczmienia bio. Z naparów korzystnie wpłynie napar z pokrzywy oraz napar z czystka. Korzystnie może wpłynąć również uzupełnienie cynku, magnezu i witamin z grupy B. Kluczowa jest także poprawa trawienia i wchłaniania substancji odżywczych, a także zadbanie o odpowiednią probiotykoterapię. Im bardziej różnorodna mikrobiota jelitowa, tym większa odporność i mniejsza podatność na zakażenia. Pożądanymi szczepami w chorobach skóry są szczepy Lactobacillus fermentum VRI-033 PCC, Lactobacillus rhamnosus GG, Lactobacillus casei ŁOCk 0908 oraz ŁOCK 0900. Należy rozważyć pod okiem specjalisty suplementację olejkami CBD, witaminą D3, K2, witaminą E, chelatem cynku, kwasami Omega 3 EPA I DHA najwyższej jakości oraz witaminą A i C.
Profilaktyka, czyli jak zapobiegać nawrotom choroby?
Pacjent z AZS musi zadbać o siebie na kilku poziomach. Oprócz wyeliminowania czynników drażniących i alergenów powinien wprowadzić także odpowiednią pielęgnację ciała oraz dietę przeciwzapalną z czystym składem już na całe życie. Ważne jest również wprowadzenie technik relaksacyjnych, a z aktywności fizycznej warto wprowadzić spacery oraz jogę. W profilaktyce AZS ogromne znaczenie ma także sen oraz odpowiednie nawodnienie organizmu. Na atopowe zapalenie skóry należy patrzeć w sposób kompleksowy i udać się do kilku specjalistów: dermatologa, dietetyka klinicznego, alergologa, psychologa czy nawet psychiatry. Warto zbadać się także pod kątem pasożytów. Z mojego doświadczenia wynika, że połączenie wszystkich tych metod przynosi ogromne korzyści i zmniejsza tendencję do nawrotów choroby.