Potas to niezbędny pierwiastek, kluczowy do zachowania równowagi płynów i prawidłowego funkcjonowania organizmu. Utrzymanie prawidłowego stężenia potasu we krwi, m.in obniża ciśnienie tętnicze krwi, wspiera pracę mięśni, układ nerwowy oraz chroni przed osteoporozą i kamicą nerkową. Jak działa potas i jakie są objawy nadmiaru i niedoboru tego minerału?

Potas – rola w organizmie

Potas jest niezbędnym minerałem do prawidłowego funkcjonowania wszystkich żywych komórek i jednym z najliczniejszych minerałów w ludzkim organizmie. Zaliczany jest do makroelementów (musi być dostarczony do organizmu w dużych ilościach) i stanowi główny kation wewnątrzkomórkowy. Potas odgrywa liczne ważne role w organizmie. Działa jak elektrolit, tworząc jony o dodatnim ładunku, dzięki czemu przenika do komórek poprzez pompę sodowo-potasową i jest pomocny w utrzymaniu prawidłowej gospodarki wodno-elektrolitowej oraz ciśnienia osmotycznego komórek ¹. Do innych jego ważnych funkcji należy udział w wielu procesach fizjologicznych, takich jak metabolizm komórkowy, synteza glikogenu i białek oraz regulacja elektrycznego potencjału czynnościowego przez błony komórkowe, szczególnie w mięśniu sercowym ^{2, 3}.

Prawie cały potas, czyli około 98% znajduje się w przestrzeni wewnątrzkomórkowej – zwłaszcza w komórkach mięśni, kości, wątroby i czerwonych krwinkach – a około 2% w przestrzeni zewnątrzkomórkowej. Stosunek stężeń potasu wewnątrzkomórkowego do zewnątrzkomórkowego jest jednym z ważniejszych wyznaczników potencjału błonowego komórek. Różnica stężenia potasu wewnątrz i na zewnątrz komórki jest utrzymywana przez enzym ATP-aza Na+/K+ (pompę sodowo-potasową), który aktywnie pompuje potas do komórki, jednocześnie przenosząc sód poza komórkę. Mechanizm ten jest niezbędny do generowania impulsów elektrycznych w komórkach nerowowych i mięśniowych, a także wykorzystywany do aktywnego transportu cukrów i aminokwasów ². Najważniejszym narządem regulującym ilość potasu w organizmie są nerki – potas w 90% wydalany jest z moczem ⁴.

Potas i jego wpływ na zdrowie

Rola potasu w gospodarce wodno-elektrolitowej

Potas zapewnia równowagę płynową między wnętrzem a środowiskiem zewnętrznym komórki, a w konsekwencji kontroluje objętość płynów w organizmie człowieka. Razem z sodem warunkuje prawidłowe ciśnienie krwi. Bierze też udział w utrzymywaniu równowagi kwasowo-zasadowej poprzez regulowanie pH komórkowego w osoczu krwi ³.
Jest także potrzebny do produkcji węglowodanów, białek i energii w postaci trójfosforanu adenozyny (ATP) w mitochondriach. Występujące w nich kanały potasowe są odpowiedzialne za regulację potencjału wewnętrznej błony mitochondrialnej. Dodatkowo mitochondrialne kanały potasowe wpływają na oddychanie, regulację objętości mitochondriów oraz syntezę reaktywnych form tlenu. Badania wskazują na kluczową rolę mitochondriów, a w szczególności mitochondrialnych kanałów potasowych w procesach cytoprotekcji komórek podczas niedotlenienia. Wykazano, że aktywacja mitochondrialnego kanału potasowego regulowanego jonami wapnia oraz kanału potasowego regulowanego przez ATP chroni komórki serca przed cytotoksycznymi skutkami ischemii/reperfuzji.

Wspiera regulację skurczu mięśni, w tym serca

Pierwiastek ten zwiększa napięcie mięśniowe i przepuszczalność błon komórkowych. Działa antagonistycznie do wapnia. Ponadto, razem z sodem, magnezem i wapniem reguluje rytm serca (układ bodźcowo-przewodzący) i wzmacnia siłę jego skurczu ³. Zapobiega migotaniu przedsionków i innym arytmiom, a zgodnie z wynikami badań NHANES (National Health and Nutrition Survey) większe spożycie potasu wiąże się także z niższym ryzykiem chorób sercowo-naczyniowych i ryzykiem zgonu z powodu tej choroby ⁵.

Potas wspiera działanie układu nerwowego

Potas jako kation uczestniczy w przekazywaniu impulsów elektrycznych między komórkami, poprzez wpływ na powstawanie potencjałów spoczynkowych i czynnościowych w neuronach ⁴. Może też łagodzić stany pobudzenia, psychozę, lęk i zaburzenia nastroju ⁶.

Potas może zapobiegać udarom

Osoby spożywające większe ilości potasu cechują się zmniejszonym ryzykiem choroby niedokrwiennej serca i udaru, w szczególności incydentów mózgowych u osób z nadciśnieniem tętniczym ³. Trzeba też pamiętać, że niedobór potasu może skutkować migotaniem przedsionków, które stanowi przyczynę około 30% udarów niedokrwiennych mózgu. Zatem uzupełnienie tego pierwiastka chroni wielokierunkowo przed niedokrwieniem mózgu ².

Potas może obniżać ciśnienie krwi

Suplementacja potasu (w dawce 60-120 mmol lub 2,9-4,9 g na dobę) skutecznie obniża ciśnienie krwi. Wynika to z fizjologii, gdyż wzrost podaży potasu działa natriuretycznie – zmniejsza aktywność układu współczulnego i układu renina-angiotensyna-aldosteron, pobudzając usuwanie płynów z organizmu. Chociaż spadek ciśnienia obserwowano także u osób z ciśnieniem mieszczącym się w prawidłowych wartościach, większa różnica hipotensyjna obserwowana jest w przypadku pacjentów z nadciśnieniem ⁷.

Potas może zapobiegać osteoporozie

Badania pokazują, że dieta bogata w potas może pomóc w zapobieganiu osteoporozie i poprawia gęstość mineralną kości. Potas pozwala na zmniejszenie wydalania wapnia przez nerki. Zwiększona podaż potasu była też związana z występowaniem wyższej gęstości kości i zahamowaniem utraty masy kostnej, a także z szybszą odbudową kości oraz zmniejszoną ich degradacją ².

Potas może zmniejszać retencję wody

Potas w tym względzie działa dwukierunkowo: prowadzi do zwiększania wydalania płynów przez nerki i wpływa na zmniejszenie poziomu sodu we krwi (nadmiar sodu zatrzymuje wodę w organizmie). Prowadzi to do redukcji obrzęków, a jednocześnie dzięki regulowaniu gospodarki wodnej, poprawie ulega praca nerek i obniża się ciśnienie tętnicze krwi ⁴. Suplementacja potasu może także zmniejszyć stan zapalny nerek, prowadząc do regresji przewlekłej choroby nerek i wiąże się z mniejszą częstością występowania przewlekłej choroby nerek.

Potas może zapobiegać kamieniom nerkowym

Niższe spożycie potasu oraz wapnia, ograniczone przyjmowanie płynów, kofeiny i fitynianów zwiększają prawdopodobieństwo wystąpienia pierwszego napadu kolki nerkowej. Zwiększenie spożycia potasu lub jego suplementacja zmniejsza wydzielanie wapnia z moczem, a niski poziom wapnia w moczu zmniejsza ryzyko powstawania kamieni nerkowych. Wykazano, że zarówno mężczyźni, jak i kobiety przyjmujący wyższe dawki potasu mieli o 50% niższe ryzyko powstawania kamieni nerkowych. Nie określono jednak „profilaktycznej” dawki zalecanej przy jego suplementacji. Pacjentom mającym tendencję do powstawania kamieni nerkowych, poleca się wdrożenie do diety produktów spożywczych bogatych w ten pierwiastek ⁸.

Jakie są źródła potasu i ile należy go przyjmować?

Dobowe zapotrzebowanie na potas wynosi od 40 do 100 mmol. Co ciekawe, spożycie potasu na świecie jest bardzo zróżnicowane i w populacji można obserwować zarówno problemy z jego niedoborem, jak i nadmiarem. Ponadto na przestrzeni lat, zauważa się niekorzystne zjawisko, które polega na zmniejszeniu spożycia potasu, a zwiększaniu sodu, co okazuje się niezdrowe ².

Potas znajduje się prawie we wszystkich produktach spożywczych. Najwięcej tego ważnego pierwiastka zawierają:

• mięso, ryby (m.in. dorsz, halibut, makrela, pstrąg, szprot),
• koncentraty spożywcze np. pomidorowy,
• kasze, płatki zbożowe, otręby,
• grzyby świeże (oprócz maślaków i rydzów) i suszone,
• niektóre owoce (wszystkie owoce suszone, agrest, banany, brzoskwinie, grejpfrut, maliny, melony, morele, porzeczki, śliwki, winogrona, wiśnie) i soki owocowe,
• większość warzyw (m.in. ziemniaki, pomidory, bób, brukselka, buraki, cukinia, fasola, kapusta biała i czerwona, kapusta kiszona, koperek, nać pietruszki, rzepa, szczypiorek, szpinak, rośliny strączkowe, zielona fasolka strączkowa, zielony groszek) i soki warzywne,
• sole potasowe (dla chorych na nadciśnienie) ⁵.

Prawidłowe stężenie potasu we krwi wynosi od 3,5 do 5 mmol/l 1. Norma ta nie zależy ani od wieku, ani od płci. Dla każdego jest taka sama 9.

Przeciwwskazania do suplementacji potasu

U pacjentów z przewlekłą niewydolnością nerek suplementy diety zawierające potas należy stosować ostrożnie, ponieważ nerki są głównym regulatorem równowagi potasu, który może je nadmiernie obciążać. Pacjenci z chorobą wrzodową powinni zasięgnąć rady lekarza co do suplementacji potasu, ponieważ niektóre takie preparaty mogą podrażniać śluzówkę jelita.

Objawy niedoboru i nadmiaru potasu

Niedobór potasu i jego przyczyny

Niedobór potasu, określany jako hipokaliemia to stężenie potasu we krwi poniżej 3,5 mmol/l. Wyróżniamy łagodną (3,1–3,5 mmol/l), umiarkowaną (2,5–3,0 mmol/l) i ciężką hipokaliemię (poniżej 2,5 mmol/l). Główną przyczyną niskiego poziomu potasu jest wzmożona utrata pierwiastka przez nerki lub przewód pokarmowy.

Nadmierne wydalanie potasu z moczem może być spowodowane:

• przyjmowaniem leków moczopędnych (diuretyki),
• zaburzeniami hormonalnymi (np. nadczynność nadnerczy, nadczynność tarczycy, hiperaldosteronizm pierwotny),
• chorobami nerek (np. kwasica cewkowa, toczeń, zwężenie tętnicy nerkowej),
• wrodzonymi zaburzeniami nerkowymi np. zespół Barterra,
• przyjmowaniem leków i toksyn, jak diuramid, leki sterydowe, amfoterycyna B, cisplatyna, aminoglikozydy, sirolimus, czy też ziół chińskich i lukrecji,
• ekspozycją na toulen (rozpuszczalniki organiczne)¹⁰.

Nadmierna utrata potasu przez przewód pokarmowy na ogół występuje podczas:

• biegunek i długotrwałych wymiotów,
• nadużywania środków przeczyszczających,
• w przebiegu zaburzeń wchłaniania w jelitach i chorób takich jak: choroby zapalne jelit, zespół Fanconiego, zespół Cushinga, zespół Conna.

Niedobór potasu może też wynikać z niewystarczającego spożycia produktów bogatych w ten pierwiastek. Występuje też u osób niedożywionych i wyniszczonych. Ponadto potas może być tracony przez skórę, podczas intensywnego pocenia się (np. u osób aktywnych fizycznie) lub w przebiegu rozleglejszych oparzeń ¹⁰.

Objawy niedoboru potasu

Hipokaliemia łagodna najczęściej nie powoduje objawów. Objawowe stają się umiarkowana i ciężka hipokaliemia. Obserwujemy wówczas:

• osłabienie mięśni i skurcze,
• zmęczenie,
• drażliwość,
• bóle brzucha,
• zaparcia,
• zaburzenia psychiczne,
• problemy z koncentracją ¹⁰.

W skrajnych przypadkach niedobór potasu może spowodować poważne problemy zdrowotne takie jak: uszkodzenia mięśni, zaburzeń rytmu serca i zaburzeń oddychania.

Leczenie hipokaliemii

W zależności od stopnia hipokaliemii wdrażane jest odpowiednie postępowanie w celu przywrócenia właściwego poziomu potasu. Zawsze w pierwszej kolejności należy zwalczać potencjalną przyczynę hipokaliemii. W przypadku łagodnej, na ogół wystarcza zwiększenie podaży produktów bogatych w potas (banany, sok pomidorowy). Umiarkowana hipokaliemia będzie dodatkowo wymagała zastosowania doustnej suplementacji potasu w formie tabletek czy granulatów. Ciężką hipokaliemię leczy się w szpitalu wykonując dożylne wlewy chlorku potasu ¹⁰.

Jakie są przyczyny i skutki nadmiaru potasu?

Nadmiar potasu w organizmie – inaczej hiperkaliemia – to stan, w którym poziom potasu jest zbyt duży i przekracza wartość 5,5 mmol/L. Wyróżniamy łagodną (5,6–6,5 mmol/l), umiarkowaną (6,6–7,5 mmol/l) i ciężką hiperkaliemię (powyżej 7,5 mmol/l). Zmniejszenie wydalania potasu przez nerki może być spowodowane niewydolnością nerek, przewlekłą chorobą nerek z istotnie upośledzoną ich czynnością, niedoczynnością nadnerczy czy też stosowaniem leków, które zmniejszają wydalanie potasu z organizmu (zwłaszcza u pacjentów z niewydolnością nerek). Do tych leków zaliczamy:

• inhibitory konwertazy angiotensyny (np. enalapryl),
• blokery receptora angiotensynowego (np. losartan, walsartan),
• leki moczopędne oszczędzające potas (np. spironolakton, amiloryd),
• niesteroidowe leki przeciwzapalne (np. diklofenak, naproksen, ibuprofen),
• leki immunosupresyjne,
• leki przeciwdrobnoustrojowe (sulfametoksazol+trimetoprim, ketokonazol),
• heparynę i preparaty digoksyny ¹¹.

Paradoksalnie, do hiperkaliemii może dojść w wyniku wyrównywania hipokaliemii lub gdy stosujemy dietę bogatą w potas. Taka sytuacja najczęściej występuje w przypadku pacjentów z ciężką niewydolnością nerek lub u pacjentów przyjmujących leki hamujące wydalanie potasu z moczem.

Hiperkaliemia może być także skutkiem uwalniania potasu z komórek np. w przebiegu rozpadu guza nowotworowego lub komórek białaczkowych, czy też rozpadu krwinek czerwonych oraz zaburzeń metabolicznych jak np. kwasica metaboliczna i cukrzycowa z niedoboru insuliny. W grupie szczególnego ryzyka wystąpienia hiperkaliemii znajdują się pacjenci z niewydolnością nerek, chorzy na cukrzycę, z niewydolnością krążenia i przyjmujący leki osłabiające wydalanie potasu z moczem ¹¹.

Skutki nadmiaru potasu

Podobnie, jak w przypadku hipokaliemii, łagodna hiperkaliemia zwykle nie powoduje wyraźnych objawów. Również nie będą one wyraźne, jeśli hiperkaliemia narasta powoli. Objawy zwykle pojawiają się wtedy, gdy poziom potasu rośnie szybko, a zaliczamy do nich: szybsze męczenie się, osłabienie siły mięśni (możliwe porażenia kończyn dolnych), duszność, brak sił, bradykardię, parestezje (np. mrowienia, drętwienia), dezorientację. Jeśli poziom potasu rośnie bardzo szybko, wówczas może doprowadzić do nagłego zatrzymania krążenia i śmierci¹¹.

Leczenie hiperkaliemii

Hiperkaliemię należy leczyć rozpoczynając od zidentyfikowania i wyeliminowania jej przyczyny. W przypadku łagodnej hiperkaliemii powinno wystarczyć ograniczenie podaży produktów spożywczych bogatych w potas oraz zmniejszenie suplementacji lub jej okresowe zaprzestanie. Umiarkowana i ciężka hiperkaliemia wymaga leczenia szpitalnego. Dostępnych jest wiele metod „wymiatania” potasu z organizmu. Stosowane są wlewy glukozy i insuliny, które czasowo „przesuwają” potas do wnętrza komórek. Podawane są żywice jonowymienne wiążące potas w przewodzie pokarmowym. Kardioprotekcyjnie wykonuje się dożylne wlewy wapnia. Ponadto pacjent otrzymuje leki moczopędne zwiększające wydalanie potasu np. furosemid. W razie potrzeby przeprowadza się dializę¹¹.

Reklama

Mito Stress Balance Sprawdź

QuinoMit® Q10 Fluid – Ubichinol MSE Sprawdź

Magnez MSE Sprawdź