Czy bezsenność to tylko problem z zasypianiem? Z jakimi konsekwencjami zdrowotnymi wiąże się niedobór snu i jaki wpływ na sen ma funkcjonowanie mitochondriów? Poznaj przyczyny i objawy insomnii oraz sposoby leczenia problemów ze snem.
Bezsenność to złożone zaburzenie snu, które powinno być prawidłowo diagnozowane i leczone. Aktualnie istnieje wiele metod, które pozwalają znaleźć przyczynę bezsenności. Dobrze przeprowadzona diagnostyka insomnii pozwala tak dobrać terapię, aby podziałać na źródło problemu. Dlatego warto sprawdzić, co powoduje bezsenność i co robić, aby lepiej sypiać.
Czym jest insomnia?
Insomnia (bezsenność) to zaburzenie snu, objawiające się najczęściej trudnościami w zasypianiu, częstymi pobudkami i zbyt wczesnym wybudzaniem się. Problem ten wpływa na całodobowe funkcjonowanie pacjenta, pogarszając jakość życia i samopoczucie. Nieleczona bezsenność może prowadzić do pogorszenia stanu zdrowia i zwiększenia ryzyka chorób wynikających z niedoboru regenerującego działania snu.1 Bezsenność może mieć różne przyczyny, począwszy od stresu, przez nieprawidłowe nawyki związane ze snem, aż po choroby przewlekłe. Ważny udział w bezsenności mają również zaburzenia funkcjonowania mitochondriów.
Objawy kliniczne bezsenności
Do objawów bezsenności należą:
- przedłużające się zasypianie – oczekiwanie na sen trwające dłużej niż 15 – 20 minut (zasypianie u pacjentów z insomnią trwa czasem nawet kilka godzin),
- wybudzanie się ze snu z dużą częstotliwością, pobudki trwające dłużej niż 15 minut (pobudki co ok. 1,5 godziny są normalne w czasie fizjologicznego snu, jednak trwają one krótko i zazwyczaj nie są zapamiętywane),
- budzenie się wcześnie, przed zaplanowaną porą wstawania, z uczuciem niewyspania (budzenie się po przespaniu zaledwie 3 – 4 godzin, co przekłada się na 2 – 3 cykle snu),
- nieregenerujący sen (czyli taki, po którym pacjent, pomimo prawidłowej długości snu budzi się nadal zmęczony).
W przypadku snu nieregenerującego i częstych wybudzeń konieczna jest diagnostyka m.in. w kierunku bezdechu sennego. Oprócz zaburzeń oddychania, częste przebudzenia mogą być spowodowane także nieprawidłowym zaopatrzeniem mózgu w glukozę. Dzieje się tak ze względu na stres nitrozacyjny – nadmiar azotu, który wytwarza się wtedy, gdy praca mitochondriów jest zaburzona. Pokazuje to, jak duże znaczenie ma dbałość o poprawę kondycji tych ważnych organelli w leczeniu bezsenności. Jest to istotne także dla pacjentów, którzy mają dodatkowe objawy współwystępujące z bezsennością, takie jak:
- zespół niespokojnych nóg,
- zgrzytanie zębami,
- konieczność częstego wstawania w nocy do toalety z powodu pełnego pęcherza.
Są to symptomy, które również mogą świadczyć o nocnej hipoglikemii i wskazaniu do wprowadzenia terapii mitochondrialnej.2,3 Bezsenność wpływa niekorzystne na funkcje fizyczne i psychiczne organizmu. Znaczne szkody dla organizmu może wyrządzić zwłaszcza chroniczna bezsenność. Skutki niedoboru snu spowodowanego insomnią to m.in.:
- zaburzenia koncentracji uwagi,
- osłabienie odporności, częste infekcje,
- rozdrażnienie,
- uczucie senności w pracy lub w szkole,
- pogorszenie nastroju,
- spadek energii,
- zmęczenie,
- ogólne pogorszenie samopoczucia,
- bóle głowy,
- gorsze funkcjonowanie układu pokarmowego (w tym zaburzenia żołądkowo-jelitowe),
- większe ryzyko chorób serca i układu krążenia (m.in. choroby niedokrwiennej serca i nadciśnienia tętniczego),
- większa podatność na wystąpienie nowotworów,
- tendencja do pojawienia się chorób neurodegradacyjnych,
- lęk przed bezsennością, który może wywoływać „błędne koło” zaburzeń snu,
- osłabienie sprawności psychofizycznej,
- słabsza wydajność pracy i nauki,
- przybieranie na wadze.
U osób, u których pojawia się bezsenność, objawy z nią kojarzone powinny zostać poddane dokładnej diagnostyce.1,2,4,5
Rodzaje bezsenności
Insomnia to złożone zaburzenie, dlatego wyróżnia się takie rodzaje bezsenności, jak:
- bezsenność nagła, przygodna – pojawiającą się w odpowiedzi na konkretny czynnik, np. silny stres lub ból (jest to najczęściej bezsenność krótkotrwała, która jeżeli nie pojawi się czynnik utrwalający, powinna ustąpić wraz z uspokojeniem się sytuacji),
- bezsenność chroniczna (przewlekła).
Bezsenność przewlekła dzieli się na dwa typy, do których należą:
- bezsenność pierwotna – samoistna lub idiopatyczna (jest to bezsenność nieorganiczna – taka, w której bezpośrednia przyczyna nie jest kojarzona z chorobami przewlekłymi lub lekami, o przyczynie trudnej do uchwycenia)
- bezsenność wtórna – pojawia się jako jeden z objawów chorób somatycznych lub na skutek zażywanych leków, które mogą wykazywać m.in. działanie pobudzające.
Inny podział wyróżnia następujące rodzaje bezsenności (uwzględniające jej przyczynę):
- bezsenność psychofizjologiczna – związana z nieprawidłowymi nawykami związanymi z zasypianiem,
- bezsenność reaktywna – w odpowiedzi na konkretny czynnik zewnętrzny,
- bezsenność paradoksalna – rozbieżność między skargami pacjenta a rzeczywistym przebiegiem jego snu,
- całkowita bezsenność – np. u osób z chorobą afektywną dwubiegunową.1,6
Poznanie przyczyny insomnii pozwala prawidłowo dobrać leczenie. Jest to niezwykle ważne, gdyż bezsenność, mimo iż jest powszechnym problemem, może mieć poważne konsekwencje dla zdrowia. Dlatego warto wiedzieć, kiedy rozpoznaje się bezsenność, czego jest objawemi jak powinno wyglądać jej prawidłowe leczenie.
Bezsenność – przyczyny i klasyfikacja
Przyczyn bezsenności wyróżnia się wiele. Wśród nich, do czynników, które najczęściej odpowiadają za wystąpienie insomnii, należą:
- stres i lęk, a także nadmierne pobudzenie emocjonalne,
- ból,
- choroby somatyczne,
- zażywane leki (w tym np. kortykosteroidy, beta-mimetyki – leki na rozszerzenie oskrzeli, betaadrenolityki, leki stosowane przy przeziębieniu, przeciwhistaminowe, antycholinergiczne)
- miesiączka i menopauza,
- nieregularne pory chodzenia spać (np. u osób pracujących na różne zmiany),
- niedobory mikroelementów (magnezu, tryptofanu, witaminy C, D, witamin z grupy B, cynku, kwasów omega-3, koenzymu Q10, melatoniny).
Wśród chorób, w których przebiegu może wystąpić bezsenność, przyczyny jej występowania mogą stanowić:
- schorzenia neurologiczne,
- choroby tarczycy,
- zaburzenia depresyjne ze stanami lękowymi (w przypadku takiego rozpoznania warto poszerzyć diagnostykę o niestabilność odcinka szyjnego i wykonanie badań biochemicznych, które mogą pomóc znaleźć organiczną przyczynę objawów określanych jako depresja),
- astma i inne choroby układu oddechowego,
- nowotwory,
- zaburzenia hormonalne (np. obniżony poziom melatoniny),
- schorzenia neurodegradacyjne (np. choroba Alzheimera lub Parkinsona).1,7,9
Zdarza się tak, że nagła bezsenność, która pojawiła się na skutek np. stresu, przedłuża się i utrwala, pomimo ustąpienia czynnika, który wywoływał stres. Dlatego podział ICSD-3 (Międzynarodowej Klasyfikacji Zaburzeń Snu) wyróżnia bezsenność krótkotrwałą, trwającą do 3 miesięcy i bezsenność przewlekłą, która trwa powyżej 3 miesięcy.1,2,3,4 Ważne jest, aby insomnia najszybciej jak to możliwe została odpowiednio zdiagnozowana i leczona. Poznanie przyczyny insomnii pozwala prawidłowo dobrać kurację. Jest to niezwykle ważne, gdyż bezsenność, mimo iż jest powszechnym problemem, może mieć poważne konsekwencje dla zdrowia. Dlatego warto wiedzieć, kiedy rozpoznaje siębezsenność, czego jest objawem i jak powinno wyglądać jej prawidłowe leczenie.
Diagnostyka bezsenności
W diagnostyce bezsenności lekarz powinien przeprowadzić:
- szczegółowy wywiad (obejmujący pytanie o czas trwania zaburzeń snu, ich rodzaj, objawy, a także ogólne funkcjonowanie pacjenta w ciągu dnia; ważne są także pytania o higienę snu i wywiad ogólnolekarski na temat występujących chorób),
- dziennik snu (notatki pomagają ustalić, czym spowodowana jest bezsenność),
- badania laboratoryjne: poziomu kortyzolu, hormonu adrenokortykotropowego i mikroelementów (takich jak magnez, cynk, poziom witamin z grupy B, witaminy C i D)3,4,9,
- badanie aktygraficzne,
- badanie polisomnograficzne2,
- PET – pozytonowa emisyjna tomografia – badanie to może m.in. wskazać, jaki jest metabolizm glukozy w komórkach mózgowych,
- EEG – u osób z bezsennością może zobrazować wystąpienie cyklicznego wzorca naprzemiennego oraz zwiększoną moc szybkich częstotliwości, powiązane ze zwiększonym wydzielaniem kortyzolu i nadaktywnością hormonalną osi podwzgórze-przysadka-nadnercza; ponadto EEG może wykazać liczne mikrowzbudzenia w fazie REM (szybkiego ruchu gałek ocznych).1
Sposoby i metody leczenia bezsenności
Insomnia powinna być leczona już od pierwszych jej objawów. Należy działać od razu, aby nie pojawiła się długotrwała bezsenność – skutki jej bowiem mogą przynieść wiele niekorzystnych zmian w funkcjonowaniu organizmu i prowadzić do chorób.
Wśród metod leczenia bezsenności stosowana jest:
- farmakoterapia – leki nasenne (tylko pod kontrolą lekarza),
- psychoterapia – zwłaszcza terapia poznawczo-behawioralna CBT-I,
- techniki relaksacyjne (joga, medytacja, trening Schulza i Jacobsona i inne metody pozwalające zmniejszyć nadmierne napięcie, to psychiczne i mięśniowe, spowodowane stresem).
Wielokierunkowe leczenie jest proponowane pacjentom w ramach poradni leczenia zaburzeń snu. Bardzo ważne w leczeniu insomnii jest także przestrzeganie zasad higieny snu, takich jak:
- rezygnacja z drzemek w ciągu dnia,
- unikanie długiego wylegiwania się w łóżku,
- chodzenie spać dopiero wtedy, gdy pojawi się senność,
- przebywanie w łóżku tylko podczas snu (rezygnacja z jedzenia w łóżku, a także z oglądania telewizji i czytania w ciągu dnia leżąc w łóżku),
- przy problemach z zaśnięciem wstanie i przejście się do innego pomieszczenia (powrót do łóżka zalecany jest dopiero po pojawieniu się senności),
- zmniejszenie spożycia kofeiny,
- rezygnacja z picia alkoholu (gdyż skraca i spłyca sen) i z palenia papierosów,
- rezygnacja z intensywnych treningów, i – o ile to możliwe – niekoniecznych prac fizycznych oraz nadmiernego wysiłku w godzinach wieczornych,
- ograniczenie liczby bodźców przed snem (np. rezygnacja z oglądania telewizji, grania w gry komputerowe, przeglądania internetu itp.),
- rezygnacja z korzystania przed snem z urządzeń emitujących niebieskie światło (komputer, smartfon, tablet) – zalecane jest wyłączenie ich minimum godzinę przed pójściem spać
- wypracowanie sobie stałych pór wstawania (w weekendy warto wstawać o tej samej porze, co w inne dni tygodnia),
- prawidłowa dieta (lekkostrawna, dobrze zbilansowana, zawierająca wszystkie niezbędne składniki odżywcze, a według medycyny mitochondrialnej – korzystna jest także niewielka przekąska przed snem),
- uzupełnienie mikroskładników eliminujących stres nitronizacyjny, odpowiadających za regulację mechanizmu snu i czuwania, gospodarki glukozą i hormonami (m.in. magnezu, witaminy B12, kwasów omega-3, koenzymu Q10, cynku, melatoniny),
- prawidłowo dobrana poduszka i materac do spania (fizjoterapeuci zalecają materac o średnim stopniu twardości, na którym, leżąc na boku, cały kręgosłup jest dobrze podparty i ustawiony w jednej linii; poduszka powinna dobrze chronić ustawienie odcinka szyjnego w czasie snu – dlatego wskazana jest profilowana poduszka ortopedyczna),
- wywietrzenie sypialni przed snem,
- ograniczenie dostępu do światła w sypialni.2,3,5,8,9
Częstotliwość występowania bezsenności
W badaniach przeprowadzonych w Niemczech, w grupie 8000 osób bezsenność została stwierdzona u 5,7% pacjentów. Jest to jeden z najniższych wyników wśród badań nad bezsennością. Z kolei w badaniach francuskich, spośród 12000 osób aż 19% doświadczyło bezsenności. Znacznie większe rozpowszechnienie insomnii zarejestrowano jednak w badaniach polskich. Z 2413 uczestników zakwalifikowanych do projektu NATPOL problem z zasypianiem został stwierdzony u 60,2% osób. W każdym z tym badań potwierdzona została prawidłowość, że problem bezsenności dotyczy zwłaszcza kobiet i seniorów. Niepokojące są także dane dotyczące zwiększenia ilości stosowanych leków z powodu bezsenności w przeciągu ostatnich lat.1
Leczenie farmakologiczne insomnii
Leczenie farmakologiczne bezsenności obejmuje:
- Leki i suplementy dostępne bez recepty:
- preparaty ziołowe (np. z różeńcem górskim),
- ETAS – wyciąg z łodyg szparaga, który zmniejsza stres i poprawia jakość snu,
- nutraceutyki i probiotyki pomagające u osób odczuwających nadmierny stres,
- tabletki z melatoniną (tzw. hormonem snu).5,9,10
- Leki przepisywane przez lekarza:
- benzodwuazepiny (agoniści receptora benzodiazepinowego): zolpiden, zaleplon, zopiklon2
- leki o działaniu uspokajającym i przeciwdepresyjno-nasennym, np. z hydroxyzyną. mirtazapiną, opipramolem, doksepiną.2
Ważnym zagadnieniem jest możliwość przyzwyczajenia się organizmu pacjenta do leku. Jest to zjawisko, które może prowadzić do uzależnienia się od substancji, bez której pacjent nie będzie umiał zasnąć. Dlatego, szczególnie jeżeli u pacjenta rozpoznaje się bezsenność przewlekłą, leczenie farmakologiczne nie powinno trwać zbyt długo. Leki nasenne w każdym przypadku muszą być rozważnie przepisywane przez lekarzy. O ile to możliwe, należy stawiać na wypracowanie dobrych nawyków higieny snu, dbałość o prawidłowe funkcjonowanie mitochondriów, dobrze dobraną suplementację i psychoterapię.11,12
Podsumowując, w leczeniu bezsenności najważniejsze jest znalezienie jej przyczyny. Jeżeli są to choroby przebiegające z insomnią, konieczna jest stała kontrola specjalisty. W każdym przypadku warto zbadać poziom mikroelementów, których niedobór może zaburzać funkcjonowanie mitochondriów. Wspomaganie ich działania terapią mitochondrialną jest ważne w leczeniu bezsenności nastawionym na działanie przyczynowe. Prawidłowo funkcjonujące mitochondria pozwalają na bardziej efektywny sen, a regenerujący sen to jeden z ważnych elementów utrzymania zdrowia.